Pojęcie „zagłębie” to stosunkowo młody termin. Chociaż powstał on w dziewiętnastym stuleciu, nie był, jak się wydaje określeniem, które od samego początku było w powszechnym użyciu. Obszar Zagłębia Dąbrowskiego, pod względem geologicznym, przy okazji badań prowadzonych na terenie Śląska, badali w wiekach XVIII i XIX m.in.: Jan Jaśkiewicz, Leopold von Buch, Carl von Oeynhausen, Stanisław Staszic, Georg Gottlieb Pusch, Fryderyk Krumpel. Jednakże żadnemu z nich nie przypisuje się autorstwa terminu „zagłębie”.

Za jego twórcę uważa się naczelnika kopalń Okręgu Zachodniego – Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego herbu Zerwikaptur (1798 – 1867). Hieronim Łabęcki w wydanym w roku 1868 „Słowniku górniczym polsko – rosyjsko – francuzko – niemieckim i rosyjsko – polskim” tak oto opisuje niniejsze określenie: „zagłębie (Cieszk.), wklęsłość ziemna różnej obszerności, w której spoczywają pokłady czyli warstwy ciała kopalnego; miejsce w którem pokład czyli warstwa spoczywająca jest kształtu nieckowatego (łęk) (…) Zagłębie węgli kamiennych (…)”.

Wcześniejsza praca H. Łabęckiego „Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod względem technicznym, historyczno – statystycznym i prawnym” wydana w 1841 r., jest dowodem na nieznajomość przez niego w tym czasie terminu „zagłębie”. Podrozdziały dotyczące terenów nad Brynicą tytułuje: „Opis kopalń węglowych w południowo – zachodniej części kraju Królestwa Polskiego”, „Część południowo – zachodnia Królestwa należąca do gór-utworu szląsko – polskiego” i „Huty żelazne rządowe Okręgu Zachodniego”. W opisie lokalizacji Dąbrowy Górniczej czytamy: „Miejsce główne zarządu zakładów górniczych rządowych okręgu tego, jest w Dąbrowie, pomiędzy Olkuszem i granicą Szląska, mianowicie o mil 4 od Olkusza, a ¾ mili od granicy Szląskiej”.

W pracy Józefa Lompy „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” z 1847 r. tak oto została opisana granica pruskiego Śląska z Zagłębiem Dąbrowskim znajdującym się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego: „Kraj ten graniczy (…) ku wschodowi z królestwem Polskiem i wolnym krajem Krakowskim (…). Rzeki oddzielające go od państw sąsiedzkich, są następujące: Opawa, Odra, Wisła, Przemsza, Brynica, Elstera (sroka) czarna”. Jak wynika z przytoczonego cytatu również i tutaj nie użyto terminu „zagłębie”.

Także w sprawozdaniach J. Cieszkowskiego, dotyczących zagranicznej branży górniczej, odnalezionych przez A. S. Kleczkowskiego w Instytucie Górniczym w Sankt Petersburgu nie pojawia się termin „zagłębie”. Brakuje jednoznacznego dowodu na to, iż J. Cieszkowski rzeczywiście był jego twórcą. Nie wiadomo dokładnie jaka była geneza tego określania, tj. kiedy dokładnie powstało, a także w jakich okolicznościach. Arkadiusz Rybak i Andrzej J. Wójcik wskazują na okres około 1840 r. jako czas wprowadzenia do użycia omawianego terminu. Jerzy Jaros uważał, iż mogło mieć to miejsce w latach 1835 – 1852, kiedy Cieszkowski pełnił funkcję naczelnika Zachodniego Okręgu Górniczego. Biorąc pod uwagę, iż po raz pierwszy termin „zagłębie” pojawił się w 1856 r. uważam, iż należy jego powstanie, pod względem chronologicznym, umieścić na osi czasu w pierwszej połowie lat 50. XIX w.

Niewykluczone, że Cieszkowski wykorzystywał go przede wszystkim na własny użytek, a także w ramach swoistego rodzaju eksperymentu, dzięki któremu chciał się przekonać jak branża górnicza potraktuje wprowadzenie do stosowanej terminologii nowego określenia. Niewykluczone, iż termin „zagłębie” był formą sondowania środowiska w kwestii wykorzystywania polskich terminów, związanych z przemysłem górniczym, zamiast określeń obcojęzycznych, pochodzących spoza granic Królestwa Polskiego. Z powodzeniem udało mu się wprowadzić do polskiej terminologii górniczej takie pojęcia jak: pochylnia, wychodnia, pokład, nadkład, przecinka Aczkolwiek nie ma dowodów na to, aby Cieszkowski opublikował cokolwiek, gdzie pojawiłoby się słowo „zagłębie”. Termin ten, jak się wydaje, został przejęty od niego przez m.in. Hieronima Łabęckiego i Jana Hempla, tylko i wyłącznie w formie ustnej.

Po raz pierwszy termin geologiczny „zagłębie” pojawia się u autora map górniczych i geologicznych – Jana Hempla. Sporządzona i wydana przez niego w roku 1856 mapa nosi tytuł „Karta geognostyczna Zagłębia Węglowego w Królestwie Polskim”.

Termin „zagłębie” nie stał się szybko popularnym i powszechnie stosowanym określeniem w branży górniczej. Nie został także skodyfikowany, a tym samym nie stał się terminem wykorzystywanym przez ówczesne prawodawstwo. Stosowano pojęcia odnoszące się do funkcjonującego w tym czasie podziału administracyjnego. W pracy „Prawo górnicze obowiązujące w Królestwie Polskiem” z 1896 r. czytamy: „(…) dla nadzoru lokalnego, całe państwo podzielonem jest na obwody, z podziałem na okręgi dla zakładów (art. 16). Otóż gubernie Królestwa Polskiego stanowią pod względem górniczym jeden z ośmiu obwodów, (…), obecnie zwany „Zachodnim”. Dla przemysłu zaś prywatnego obwód górniczy Królestwa, podzielonym jest na trzy okręgi (art. 18). (…) Otóż art. 2 (…) instrukcyi majowej, określa granice tych okręgów, w sposób następujący: Okręg I, gubernie Piotrkowska, z wyłączeniem powiatu Częstochowskiego i części południowo wschodniego Bendzińskiego, Warszawska, Kaliska i Płocka. Inżynier okręgowy przebywa w osadzie Dąbrowa, powiatu Bendzińskiego. Okręg II, gubernie: Radomska, Lubelska, Kielecka, za wyłączeniem z guberni Kieleckiej powiatu Olkuskiego. Siedliskiem Inżyniera jest miasto Kielce. Okręg III, składa się z powiatu Częstochowskiego, Olkuskiego i południowo-wschodniej części Bendzińskiego. Miejsce zamieszkania inżyniera okręgowego, osada Sławków, w guberni Kieleckiej”. Tak więc teren Zagłębia Dąbrowskiego był wówczas częścią zachodniego obwodu górniczego i ta właśnie nazwa była używana wraz z pojęciami o charakterze administracyjnym jak: gubernia czy powiat.

W „Prawie o szkole górniczej w Dąbrowie” pochodzącym z 1889 r. również nie pojawia się określenie „zagłębie”. We fragmencie na temat tamtejszej szkoły górniczej czytamy: „Szkoła górnicza w Dąbrowie, założona we wsi Dąbrowa, powiatu Bendzińskiego, gubernii Piotrkowskiej, ma na celu przygotowanie sztygarów i majstrów hutniczych dla potrzeb przemysłu górniczego”. Zaś w przepisach noszących tytuł „O wzmocnieniu dozoru nad prywatnym przemysłem górniczym i o zatwierdzeniu etatu Zachodniego Zarządu Górniczego” znajduje się następujący zapis: „Obszar górniczy gubernii Królestwa Polskiego przemianować na Zachodni Obszar Górniczy”. Widać tu nawiązanie do wcześniej stosowanej nomenklatury. Zamiast nowego pojęcia jakim było niewątpliwie w XIX w. „zagłębie”, stosowano to co wówczas było powszechnie znane, obowiązujące i używane na co dzień.

Wydaje się, iż początkowo pojęcie „zagłębie” nie było przyjmowane z entuzjazmem przez branżę górniczą. Trzymała się ona terminologii ogólnie przyjętej i stosowanej. Widać to chociażby w nazewnictwie XIX-wiecznych map i planów dotyczących Zagłębia Dąbrowskiego, których wykaz opublikował w 1938 r. inżynier górniczy – Feliks Rogalewicz w pracy „Archiwum Górnicze w Dąbrowie Górn. Katalog planów i aktów”, a także w „Inwentarzu zbioru akt Archiwum Górniczego z Dąbrowy Górniczej” z lat 1799 – 1918. Korzystano tam z nazw kopalń, fabryk, miast, wsi, guberni, folwarków, ekonomii itd. czyli pojęć o charakterze administracyjnym, które znajdowały swoje odzwierciedlenie w funkcjonującym ówcześnie prawie.

Termin geologiczny „zagłębie” zaczyna być coraz bardziej popularny i wdrażany do powszechnego użycia dopiero pod koniec dziewiętnastego stulecia. W czasopiśmie „Wszechświat” z 1888 r. wspomniany termin występuje tam jako „Dąbrowskie Zagłębie Węglowe”, które miało być częścią „Zagłębia Węglowego Śląsko – Polskiego”. W 1895 r. w „Przeglądzie Technicznym” pojawia się określenie „Zagłębie Sosnowiecko – Dąbrowskie”. W tym samym kontekście termin ten pojawia się także w 1896 r. w czasopiśmie „Wędrowiec”, w artykule A. Skrzyneckiego, dotyczącym górnictwa.

Nie wszyscy, jak się wydaje, uznawali termin „zagłębie” za użyteczny i wart przytoczenia. W „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej” z 1895 r. w haśle „Dąbrowska szkoła górnicza” nie pojawia się określenie „zagłębie”, a lokalizacja szkoły jest opisana w następujący sposób: „Dąbrowska szkoła górnicza, założona w roku 1889 w osadzie zachodniego okręgu górnictwa rządowego w Dąbrowie górniczej (…)” Sama zaś Dąbrowa w haśle jej przypisanym zlokalizowana jest następująco: „(…) osada w guberni Piotrkowskiej, pow. Będzińskim, w lewem dorzeczu Czarnej Przemszy, która o 4 wiorsty na zachód przepływa pod Będzinem”. Jeszcze na początku XX w. odwoływano się do pojęć związanych z Pierwszą Rzeczypospolitą. W pracy „Rządy pruskie na ziemiach polskich: (1793 – 1807)” z 1903 r., autorstwa W. Smoleńskiego, w opisie ziem, które przypadły po trzecim tzw. rozbiorze Polski Prusom, teren Zagłębia opisany jest następująco: „Przez trzeci rozbiór zyskały Prusy część województwa Krakowskiego z księstwem Siewierskiem (…)”.

Podobnie w przypadku słowników polsko – francuskich widoczny był brak pojęcia „zagłębie”. W „Słowniku dokładnym francusko – polskim i polsko – francuskim” W. Janusza wydanym we Lwowie w 1866 r. w definicji terminu „bassin” nie pojawia się „zagłębie” ani odniesienie do branży górniczej. Wręcz przeciwnie. „Bassin” ma związek z przemysłem portowym. Podobnie sprawa wygląda w kolejnym wydaniu tegoż słownika z 1891 r. Dopiero w „Słowniku francusko – polskim” z 1906 r. pojawia się w definicji terminu „bassin” odniesienie do branży górniczej. Mowa tu o kopalni wapna. Termin „zagłębie” jako tłumaczenie francuskiego słowa „bassin” pojawia się późno, bo w okresie tzw. dwudziestolecia międzywojennego. Przykładem może być tutaj „Słownik francusko – polski i polsko – francuski” Bernarda Hamela, gdzie oprócz odniesień do branży portowej pojawia się nawiązanie do górnictwa: „mines zagłębie”. Co ciekawe, w rosyjskiej terminologii górniczej już pod koniec XIX w. termin „bassin” odnoszono do terenów nad Brynicą. W 1892 r. pojawiła się mapa geologiczna „Dombrowskago Kamiennougolnago Bassiejna” autorstwa M. Łempickiego i A. Gatowskiego Zaś trzy lata później, w Dąbrowie Górniczej, miało miejsce wydarzenie opisane w wydanej w 1896 r. w Sankt Petersburgu publikacji „Trudy Ekstriennogo Sjezda Uglepromyszlennikow Dombrowskogo Bassiejna bywszego w Dombrowie w dekabrie 1895 g.”.

W niemieckiej terminologii „zagłębie” występuje pod postacią słów: „Kohlenbecken” bądź „Kohlenbassin”. W „Niemiecko – polskim słowniku górniczym” F. Piestraka z 1913 r. pojawia się wspomniane pojęcie „Kohlenbassin”. Zdefiniowane zostało ono w następujący sposób: „Kohlenbassin (Kohlenbecken, Kohlenmulde); zagłębie węglowe, kotlina węglowa (geol.)”.

Jednak na początku XX w. termin „zagłębie” był już znany i powszechnie wykorzystywany. Określenie to funkcjonowało nie tylko w słownictwie kadry technicznej zakładów przemysłowych, ale również w mowie szeregowych robotników czyli dużej grupie społecznej. Powszechne zastosowanie przez nią tego terminu doprowadziło do jego spopularyzowania wśród innych grup społecznych w Królestwie Polskim.

W pracy „W naszych sprawach, T. 2: Szkice w kwestyach ekonomiczno – społecznych” opublikowanej w 1902 r. określenie „zagłębie” pojawia się w zniekształconej formie: „(…) powiat Wieluński posyłałby do zagłębienia dąbrowskiego drzewo, zagłębie na wschód i na zachód (do cukrowni) węgiel (…)”. Zaś w tomie trzecim tejże pracy, wydanej w tym samym roku, pojawia się określenie „w zagłębiu Dąbrowieckiem”. W „Przeglądzie Górniczo – Hutniczym” z 1903 r. znajduje się określenie „zagłębie Dąbrowskie”. Słowo „zagłębie” jest pisane tutaj z małej litery i nie jest to bynajmniej przypadkowy błąd ponieważ taki zapis powtarza się w kolejnych numerach czasopisma z tegoż roku. Co ciekawe, w pierwszym numerze „Przeglądu Górniczo – Hutniczego” w dziale „Od Redakcyi”, zamiast wspomnianego określenia, trafiamy na następujące zdanie: „Jeżeli w latach ostatnich kraj nasz zdobywa sobie coraz więcej charakter przemysłowy to jego część południowo – zachodnia z górnictwem na czele może nawet pod tym względem współzawodniczyć z sąsiednim Śląskiem”. W pracy „Opis ziem zamieszkanych przez Polaków pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym, artystycznym, przemysłowym, handlowym i statystycznym”, wydanej w 1904 r., zostało użyte określenie „zagłębie”, jednakże bez swojego, drugiego członu: „Gubernia piotrkowska szczyci się Zagłębiem swojem górniczem, Łodzią i jej satelitami, Częstochową i Nowo – Radomskiem”.

Określenie to pojawia się także w powieści Stefana Żeromskiego pt. „Ludzie Bezdomni”, która powstała w latach 1898 – 1899. Znajdujemy tam następujący fragment: „Otóż tak: jedź dobrodziej ze mną do Zagłębia”. Autor używa tutaj wspomnianego określenia zapisując go z dużej litery. Taki sam zabieg stosuje w innych fragmentach swojej książki.

Przez cały XIX w. termin „zagłębie” jest więc niejasny, ogranicza się do problematyki górnictwa i jest używany przez wąskie grono osób związanych z tą branżą. Dopiero na początku XX w. mamy przykłady na odwoływanie się do określenia „Zagłębia Dąbrowskiego” nie tylko jako terminu geograficznego, ale także jako pewnego rodzaju wspólnoty jego mieszkańców.

Na początku XX w., w gazecie „Górnik”, będącej organem prasowym Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), znajdujemy w jednym z artykułów określenie „Zagłębie Dąbrowskie”. Od 1906 r. termin ten pojawia się już w o wiele bardziej eksponowanym miejscu bo w nagłówku gazety. Wówczas jej tytuł brzmiał: „Górnik. Organ Okręgowy Zagłębia Dąbrowskiego Polskiej Partii Socjalistycznej (Frakcja Rewolucyjna)”. Jednakże w 1918 r. „Zagłębie Dąbrowskie” znika z nagłówka gazety. Słowo „Zagłębie” pojawia się również w tytule organu prasowego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Chodzi tu o gazetę „Hutnik”. Numer wspomnianej gazety z 1908 r. nosi tytuł: „Hutnik. Dwutygodnik. Wydawnictwo zagłębiowskiej organizacji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy”. Co ciekawe, stronnictwo Narodowo Demokratyczne również postanowiło wykorzystać określenie to w swojej gazecie, a mianowicie „Głosie Wolnym”. Jej pełna nazwa w 1905 r. brzmiała: „Głos Wolny Demokracya narodowa w zagłębiu Dąbrowskiem”. Niewykluczone, iż używanie w tytule terminu „Zagłębie”, bądź „Zagłębie Dąbrowskie” było sposobem na pozyskanie sobie elektoratu wśród robotników pracujących na tym terenie. Należy założyć, iż przedstawiciele wspomnianych organizacji dostrzegli, iż termin „Zagłębie Dąbrowskie” jako region geograficzny funkcjonuje w środowisku robotniczym, które było dla nich rezerwuarem zwolenników oraz przyszłych członków.

Pojęcie „Zagłębie Dąbrowskie” na początku XX w. było znane i używane także przez redakcje czasopism, które znajdowały się poza obszarem tego regionu. Przykładem jest „Tygodnik Społeczno – Polityczny Popularno – Naukowy i Literacki Wiedza”, którego redakcja znajdowała się w Wilnie. Jej filie w okresie zaborów funkcjonowały m.in.: w Warszawie, Częstochowie i Łodzi. W wydaniu tegoż tygodnika z 1908 r. czytamy o „wypadkach w przemyśle węglowym zagłębia Dąbrowskiego”.

„Dziennik Częstochowski” na początku XX w., na pierwszej stronie informował, iż gazeta ta poświęcona jest nie tylko sprawom lokalnym, a także temu co dzieje się w Zagłębiu Dąbrowskim.

To, że po 1905 r. znajomość terminu geograficznego „Zagłębie Dąbrowskie” była powszechna, świadczą także lokalne kalendarze, przeznaczone dla szerokiego grona potencjalnych czytelników wywodzących się z różnych grup społecznych. Świadczą o tym chociażby zawarte w nim tzw. praktyczne informacje, dotyczące takich kwestii jak: święta kościelne, system metryczny i monetarny obowiązujący wówczas w Cesarstwie Rosyjskim, reklamy przedsiębiorstw, wykaz imion, ważne przepisy, dane dotyczące lokalnych urzędów, instytucji, zakładów itp.

W roku 1911 ukazał się „Rocznik Zagłębia Dąbrowskiego. Kalendarz „Kuriera Zagłębia” na rok 1911”. Zaś rok później opublikowany został „Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912”. Czytamy w nim, iż: „Wydawnictwo „Kalendarza Zagłębia Dąbrowskiego na rok 1912” podjęte zostało dla osiągnięcia dwóch celów: 1) dać ludności Zagłębia niezbędny a możliwie dokładny informator, obejmujący wszelkie dziedziny życia tej dzielnicy kraju i 2) przysporzyć funduszów młodej a tak pożytecznej instytucji, jaką jest Dom Ludowy w Sosnowcu. (…) Chcąc, by nasz kalendarz, przeznaczony dla szerokich mas miejscowej ludności, nie tylko dawał informacje, lecz oświecał i wychowywał, umieszczamy w nim dział literacki i społeczny”.

Niekiedy pojęcie geograficzne „Zagłębie Dąbrowskie” starano się wykorzystać pod kątem patriotycznym i propagandowym. W Bibliotece Śląskiej w Katowicach zachował się regulamin Związku Patriotów z okresu pierwszej wojny światowej. Jego pełna nazwa brzmiała: „Regulamin miejscowego koła Związku Patryjotów w zagłębiu Dąbrowskiem”. Zaś w jednodniówce „Pamięci 1914 roku” jest wyraźnie zaznaczone, iż została wydana przez Ligę Kobiet w Zagłębiu. Podczas pierwszej wojny światowej ukazywał się również „Legionista Polski”, którego wydawca na pierwszej stronie informował czytelników, iż jest to „pismo Polskiej Organizacji Narodowej w Zagłębiu Dąbrowskim”. W 1915 r. w „Wiadomościach Polskich”, wydawanych wówczas w Cieszynie, na pierwszej stronie ukazał się artykuł pt. „Zagłębie Dąbrowskie w roku 1863”, gdzie zostały opisane wydarzenia z okresu powstania styczniowego mające miejsce w Sosnowcu.

Podobnie jak w „Przeglądzie Górniczo – Hutniczym” również w pracy B. Rydzewskiego z 1915 r. „Próba charakterystyki paleobotanicznej Dąbrowskiego Zagłębia Węglowego” pojawia się ta sama forma zwrotu „zagłębie Dąbrowskie”. Autor pracy używa także terminu „Dąbrowskie zagłębie węglowe”, jednak nie tak często jak wspomnianego wcześniej. W pracy „Przyszłość polskiego górnictwa” autorstwa W. Szajnochy z 1916 r. Zagłębie jest częścią Górnego Śląska: „Węgiel kamienny na ziemiach dawnej Polski znajduje się (…) w bogatych pokładach na Górnym Szląsku, we wschodniej części t. j. w zagłębiu Karwińskiem Szląska austriackiego, w zagłębiu Dąbrowskiem Królestwa Polskiego, w obszarze granicznym okręgu krakowskiego pomiędzy Libiążem, Jaworznem, Sierszą i Tenczynkiem i wreszcie w pasie nadwiślańskim wierceniami stwierdzonym między Dziedzicami a Rączną koło Skawiny. Są to wszystko części jednego ogromnego zagłębia węglowego szląsko – morawsko – polskiego (…)”.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego termin geograficzny „Zagłębie” nie budził jakichkolwiek kontrowersji i był często używany. Jednocześnie Zagłębie Dąbrowskie postrzegano jako element większej całości. W pracy „Podział Administracyjny Państwa: wnioski Komisji” z 1931 r. czytamy: „Tak więc powiaty, wchodzące uprzednio w skład gubernji piotrkowskiej, czyli tzw. Zagłębie Dąbrowskie, stanowi wraz ze Śląskiem i Zagłębiem Krakowskiem jedną geologiczną i gospodarczą całość – tzw. Wielkie Zagłębie Polskie”. W „Encyklopedii powszechnej Ultima Thule” z 1931 r. pod hasłem „Dąbrowskie Zagłębie” czytamy, iż jest ono „(…) częścią wschodnią wielkiego zagłębia węglowego Śląsko – Polsko – Morawskiego”. W „Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej wydawnictwa „Gutenberga” ” z okresu dwudziestolecia międzywojennego Zagłębie Dąbrowskie jest określone jako Dąbrowskie Zagłębie węglowe, które stanowi „(…) część wielkiego zagłębia śląsko – polskiego”.

W pracy S. Czarnockiego „Polskie Zagłębie Węglowe w świetle badań geologicznych ostatnich lat dwudziestu (1914 – 1934)” pojawia się określenie „Polskiego Zagłębia Węglowego”, którego część ma stanowić Zagłębie Dąbrowskie. S. Czarnocki zauważa również, iż: „W dawnej literaturze, opartej przeważnie na publikacjach niemieckich, nazywano zwykle całość zagłębia Zagłębiem Górnośląskiem; tak ujmuje sprawę w swej monografii Michael. Nazwa ta nie jest odpowiednia ze względu na to, że w granicach G. Śląska znajduje się tylko niecałe 50% obszaru całego Zagłębia. Wójcik i Grzybowski, a następnie Rydzewski używają nazwy Zagłębie Śląsko – Krakowskie”. Podobne ujęcie pojawia się także w pierwszym tomie publikacji „Monografia górnictwa Polskiego Zagłębia Węglowego” z 1935 r. Dwiema najważniejszymi częściami Polskiego Zagłębia Węglowego mają być Zagłębia: Śląskie i Dąbrowskie.

W „Encyklopedii powszechnej Ultima Thule” z 1931 r. czytamy, iż Zagłębie Dąbrowskie „leży na wschód od rz. Brynicy dopływu Przemszy, w pow. Będzińskim, w woj. kieleckiem. (…) Z całego obszaru Zagłębia Śląsko – Polskiego, obliczonego na 6000 km², na Zagłębie Dąbrowskie przypada 500 km²”. Inaczej sprawa ta wygląda w „Monografii górnictwa Polskiego Zagłębia Węglowego” z 1935 r. gdzie „Obszar Dąbrowski” jako część Polskiego Zagłębia Węglowego miał zajmować terytorium o wielkości 200 km².

Określenie geograficzne „Zagłębie” pojawia się w 1921 r. w nazwie jednej z firm z siedzibą w Sosnowcu. Mowa tu o Domu Komisowo – Handlowym „Zagłębie”. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, iż nazwa firmy odnosiła się do regionu, w którym ona funkcjonowała. Należy uznać, iż wykorzystanie terminu geograficznego „Zagłębie” w taki sposób jest dowodem na popularność i atrakcyjność pod względem marketingowym tego określenia. Aczkolwiek termin ten nadal nie miał charakteru prawnego ani administracyjnego. I nigdy zresztą takim się nie stał.

Zastosowanie terminu „zagłębie” widać często na przykładzie miejsc pamięci. Aczkolwiek nie wszystkich. Nie występuje on na tablicach pamiątkowych z okresu zaborów, np. na tablicach poświęconych przedstawicielom branży górniczej: Janowi Hemplowi, Julianowi Polcerowi i Wincentemu Choruszewskiemu, znajdujących się w kościele p.w. Matki Boskiej Anielskiej w Dąbrowie Górniczej. Wspomnianego terminu nie ma również na inskrypcji znajdującej się na grobie górników, którzy w 1836 r. zginęli na kopalni „Reden” w Dąbrowie Górniczej. Za to termin o charakterze geograficznym „Zagłębie” pojawia się na tzw. miejscach pamięci (pomnikach, tablicach itp.) w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Przykładem może być tu pomnik poświęcony legionistom odsłonięty w 1924 r. oraz płyta nagrobna z 1934 r. upamiętniająca członka PPS – Edwarda Miętkę w Dąbrowie Górniczej.

Trudno mi zgodzić się z J. Jarosem, iż pierwotna nazwa Zagłębia Dąbrowskiego brzmiała: Zagłębie Węglowe w Królestwie Polskim. Pierwotna nazwa „zagłębie”, jak podaje J. Jaros, pojawiła się w 1868 r. w pracy H. Łabęckiego. Co istotne, H. Łabęcki powołując się na J. Cieszkowskiego wymienia tylko i wyłącznie określenie „zagłębie” bez dodatku „węglowe”.

Konkludując, termin geologiczny „zagłębie” w początkowym okresie swojego istnienia (wiek XIX) był używany rzadko, i tylko w branży górniczej. Niewykluczone, iż wymiana pokoleniowa kadr zajmujących się tą dziedziną przemysłu pozwoliła na jego częstsze użycie. To właśnie przedstawiciele elity wspomnianej branży wprowadzili do użycia termin „zagłębie”, który z czasem przejęli robotnicy, a następnie inne warstwy społeczeństwa. Termin o charakterze geologicznym mający związek z pokładami węgla stał się na przełomie XIX i XX w. określeniem opisującym pewien region, którego cechą charakterystyczną było wydobywanie i przetwórstwo na tym terenie węgla kamiennego.

Należy przyznać rację J. Jarosowi, który w przyjęciu się na stałe określenia „Dąbrowskie” widzi ówczesne znaczenie Dąbrowy Górniczej jako ważnego miejsca dla tejże gałęzi przemysłu. Tam począwszy od 1833 r. znajdował się Zarząd Zachodniego Okręgu Górniczego. Następnie przez kilka lat swoją siedzibę miał w Dąbrowie naczelnik „(…) rządowych zakładów Górniczych Królestwa Polskiego”. Od 1870 r. pracował w tym miejscu inżynier okręgowy, który nadzorował prywatnie kopalnie w takich guberniach jak: piotrkowska, płocka, kaliska i warszawska. W Dąbrowie swoją siedzibę miała Rada Zjazdów Przemysłowców Królestwa Polskiego, a od 1889 r. funkcjonowała tam „(…) jedyna w Królestwie Polskim szkoła sztygarska”. W Dąbrowie Górniczej od 1903 r. był także wydawany „Przegląd Górniczo – Hutniczy”. Tak więc po Będzinie, który wiódł prym na terenach Zagłębia począwszy od okresu średniowiecza aż do okresu zaborów, na ważny ośrodek regionu wysunęła się Dąbrowa Górnicza, a dopiero później Sosnowiec. Poza tym całkiem prawdopodobnym wydaje się, iż istniała potrzeba zaznaczenia nieformalnej „stolicy” regionu. Była ona szczególnie istotna wobec niejasnych granic Zagłębia Dąbrowskiego, które przecież nie stanowiło tworu administracyjnego. Tym samym określenie „Dąbrowskie” z czasem wyparło określenie „Węglowe”, aczkolwiek nadal było ono w użyciu.

Historia terminu „zagłębie” to kilkudziesięciu letni proces, podczas którego pojęcie „geologiczne”, odnoszące się do miejsca występowania pokładów kopalin, nieoczekiwanie ewoluowało do roli potocznego określenia geograficznego. Niewykluczone, iż gdyby nie bogate pokłady węgla kamiennego, znajdujące się po małopolskiej stronie Brynicy, termin Zagłębie Dąbrowskie w ogóle by nie powstał.

Dariusz Majchrzak 

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939

 II. Opracowania, czasopisma i in.:

1. Bukowiecki S., Grabski W.[i. in.], W naszych sprawach, T. 2: Szkice w kwestyach ekonomiczno – społecznych, Warszawa 1902

2. Chamiec K. [i in.], W naszych sprawach, T. 3: Szkice w kwestyach ekonomicznych i społecznych, Warszawa 1902

3. Cieszkowski Józef Patrycy (1798-1867), [w:] Słownik polskich pionierów techniki, pod red. B. Orłowskiego, Katowice 1984

4. Czarnocki S., Polskie Zagłębie Węglowe w świetle badań geologicznych ostatnich lat dwudziestu (1914 – 1934), Warszawa 1935

5. „Dziennik Częstochowski”, 1906, nr 184

6. Encyklopedja powszechna Ultima Thule. T. 2, (Bhagavadgita – Delboeuf), praca pod red. S. Michalskiego przy współudziale Wł. Antoniewicza [i in.], Warszawa 1931

7. „Głos Wolny”, 1905, nr 1

8. Gospodarka nad Przemszą i Brynicą. Od pradziejów do początków XX wieku w świetle badań interdyscyplinarnych, praca pod red. D. Rozmusa i S. Witkowskiego, Dąbrowa Górnicza-Olkusz-Sosnowiec 2009

9. „Górnik”, 1905, nr 12

10. „Górnik”, 1918, nr 59

11. Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach: wiek XIX, oprac. A. Zieliński, Katowice 1984

12. Hamel B., Słownik francusko-polski i polsko-francuski, Warszawa [ok. 1934 r.]

„Hutnik”, 1908, nr 1

13. Janusz W., Słownik dokładny francusko-polski i polsko-francuski: oddział francusko-polski, wyd. 2, Lwów 1866

14. Janusz W., Słownik dokładny francusko-polski i polsko-francuski: oddział francusko-polski, wyd. 3, Lwów 1891

15. Jaros J., Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego, Katowice 1968

16. Jednodniówka pamięci 1914 roku wydana staraniem „Ligi Kobiet” w Zagłębiu, Sosnowiec [b.m.w. po 1914]

17. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912

18. Kalendarz Informator Zagłębia Dąbrowskiego i Okolic na 1928 rok, Sosnowiec 1928

19. „Legionista Polski”, 1914, nr 8

20. Lompa J., Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej, oprac. B. Szczech, Katowice 2003

21. Łabęcki H., Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod względem technicznym, historyczno – statystycznym i prawnym, T. 1, Warszawa 1841

22. Łabęcki H., Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii, oraz ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce, Warszawa 1868

23. Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, Będzin 2010

24. Monografia górnictwa Polskiego Zagłębia Węglowego, T. 1: Sposoby odbudowy pokładów węgla, Katowice 1935

25. Opis ziem zamieszkanych przez Polaków pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym, artystycznym, przemysłowym, handlowym i statystycznym. T. 1: ziemie polskie w Prusach: Prusy Wschodnie i Zachodnie, W. Księstwo Poznańskie, Śląsk pruski, oprac. A. Czechowski, Warszawa 1904

26. Piestrak F., Niemiecko-polski słownik górniczy: opracowany z okazyi 50-letniego istnienia C. K. [Cesarsko Królewskiej] Szkoły Górniczej w Wieliczce i poświęcony polskim szkołom górniczym, Wieliczka 1913

27. Podział Administracyjny Państwa: wnioski Komisji, Warszawa 1931

28. Prawo górnicze obowiązujące w Królestwie Polskiem, oprac. M. Koczanowicz, Warszawa 1896

29. „Przegląd Górniczo-Hutniczy”, 1903, nr 1-6

30. Regulamin miejscowego Koła Związku Patryjotów w Zagłębiu Dąbrowskim, [ok. 1916 r.]

31. Rocznik Zagłębia Dąbrowskiego: kalendarz „Legionów Polskich” na rok. 1911, Sosnowice 1911

32. Rybak A., Józef Cieszkowski, twórca pojęcia „Zagłębie”, [w:] Regionalizm w szkolnej edukacji: pogranicze śląsko – małopolskie: (Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, ziemia olkuska), praca pod red. S. Witkowskiego i D. Rozmusa, Sosnowiec 2008

33. Rydzewski B., Próba charakterystyki paleobotanicznej Dąbrowskiego Zagłębia Węglowego, Warszawa 1915

34. Rzymełka J. A., Dzieje poznawania geologicznego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego do 1870 roku Katowice 1988

35. Szajnocha W., Przyszłość polskiego górnictwa, Kraków 1916

36. Słownik francusko-polski: francais-polonais, Warszawa 1906

37. Smoleński W., Rządy pruskie na ziemiach polskich: (1793-1807), Warszawa 1903

38. „Tygodnik Społeczno-Polityczny Popularno-Naukowy i Literacki Wiedza”, 1908, nr 34

39. „Wiadomości Polskie”, 1915, nr 16

40. Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, T. 15, Warszawa 1895

41. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”, wyd. 2, T. 3: Cauer Emil do Dewon, Warszawa 1994

42. Wójcik J., Zachodni Okręg Górniczy: studia z dziejów geologii i górnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 2008,

43. Wójcik A. J., Rybak A., Józef Cieszkowski. Naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku, Katowice 2014

44. Żeromski S., Ludzie bezdomni, Wrocław 1987

45. Zbiór praw, instrukcyi i przepisów obowiązujących dla prywatnego przemysłu górniczego w guberniach Królestwa Polskiego, Dąbrowa 1899

3. Strony internetowe:

1. https://www.dabrowa.pl/dg_historia_pomniki-historyczne_dabrowa-g.htm [1.03.2012]

Źródło: klubzaglebiowski.pl