Wypowiedź prof. Krasnodębskiego, w której uznał Unię Europejską za większe zagrożenie dla Polski od niebezpieczeństwa rosyjskiego, wywołała rytualne oburzenie opozycji i krótkotrwałą, emocjonalną dyskusję, która oczywiście skupiła się na wzajemnym obrzucaniu się inwektywami. A szkoda, ponieważ poglądy europosła Prawa i Sprawiedliwości egzemplifikują pewien sposób myślenia, który coraz częściej pojawia się po prawej scenie strony politycznej. I nie chodzi wyłącznie o polityków Zjednoczonej Prawicy.

Prof. Krasnodębski jako konserwatywny suwerenista uważa, że polską racją stanu jest zachowanie maksimum niezależności od wszelkich zewnętrznych wpływów. Jako konserwatysta jest przeciwny zmianom światopoglądowym i kulturowym, których źródłem jest oczywiście „zgniły” Zachód. Biorąc pod uwagę te przesłanki oczywistą konsekwencją jest uznanie UE za zdecydowanie większe zagrożenie niż Rosja, która może nam „najwyżej” zabrać jakieś terytoria. Za to Unia Europejska może nam zabrać duszę.

Myśl Krasnodębskiego nie jest zupełnie nową w naszej historii. W przededniu II wojny światowej marszałek Edward Rydz-Śmigły na pytanie który z naszych wielkich sąsiadów stanowi dla nas większe zagrożenie, zdecydowanie odpowiedział: „Jeśli napadną na nas Niemcy, zabiorą nam tylko wolność, ale jeśli wejdą do nas Rosjanie, zabiorą nam dusze”. Chodziło oczywiście o ideologię komunistyczną, która mogła znaleźć zwolenników w Polsce, w przeciwieństwie do nazizmu, którego żaden Polak nie mógł zaakceptować. Marszałek prawdopodobnie był przekonany, że Niemcy, po zabraniu nam wolności, będą się zachowywali podobnie jak ich rodacy w czasie I wojny światowej. Rzeczywistość okazała się o wiele brutalniejsza niż ktokolwiek mógł przewidzieć. To zresztą bardzo ważna okoliczność, którą powinniśmy brać pod uwagę rozpatrując sens wypowiedzi niedoszłego polskiego Prezydenta (prawdopodobnie w 1940 roku Rydz-Śmigły objąłby ten urząd, gdyby nie wybuch wojny). Oceniamy podejmowane w przeszłości decyzje na podstawie wiedzy, która posiadamy dzisiaj. Ci, którzy je podejmowali takiej wiedzy nie mieli.

Prof. Krasnodębski idzie tym samym tropem. Jego zdaniem Rosja to agresywne imperium, które może nas zaatakować, pokonać, zabrać nam ziemię, a może nawet i niepodległość. Ale nie jest w stanie unicestwić tożsamości narodowej opartej na tradycji i religii. Wręcz przeciwnie, podobnie jak to ma miejsce w przypadku Ukraińców, walka na śmierć i życie z zewnętrznym agresorem, może wręcz służyć odrodzeniu tych wartości i zjednoczyć podzielony naród. O wiele bardziej niebezpiecznym przeciwnikiem jest Unia Europejska, która nie używa siły militarnej (nie tylko dlatego, że jej nie ma), nie pozbawi nas jakichkolwiek ziem (komu by je miała przekazać?) i nie zabierze nam formalnej niepodległości (straciłaby kolejne państwo członkowskie). UE zdaniem Krasnodębskiego i znacznej części kierownictwa Prawa i Sprawiedliwości działa w sposób bardziej przebiegły – niszczy naszą narodową duszę w podobnie jak próbowali to zrobić Sowieci posługując się ideologią komunistyczną. Tym razem są to jednak idee lewicowo-liberalne, a więc indywidualizm, afirmacja wobec wszelkich mniejszości, w tym przede wszystkim seksualnych, niechęć do tradycyjnego, martyrologicznego patriotyzmu i oczywiście krytyczny stosunek nie tylko do Kościoła Katolickiego, ale do samej religii jako aksjologicznego fundamentu ludzkiej egzystencji. Tym razem zagrożenie nadchodzi z Zachodu, a nie Wschodu.

Czy obawy prof. Krasnodębskiego można uznać za frustrację starszego człowieka, którego świat odchodzi w przeszłość? W dużym stopniu tak właśnie jest, a stopniowa dekonserwatyzacja polskiego społeczeństwa wynika z ogólnoświatowych trendów, a nie perfidnej działalności UE. Częściowo jednak poglądy reprezentowane przez znaczną część polityków polskiej prawicy mają odzwierciedlenie w rzeczywistości. Unia Europejska, a zwłaszcza europarlamentarzyści, coraz częściej starają się promować dosyć radykalne, przynajmniej z punktu widzenia mieszkańców naszej części Europy, poglądy. Wykracza to poza dotychczasową interpretację traktatowych uprawnień tej organizacji. Próba „rozpychania się łokciami” i poszerzania swoich kompetencji nie jest niczym nadzwyczajnym i dotyczy wielu organów i organizacji funkcjonujących na świecie. Zwykle spotyka się to z oporem innych struktur, co przynajmniej ogranicza dynamikę zachodzących zmian. Podobnie jest i w tym przypadku, ale rosnąca rola PE może doprowadzić do mocno rozszerzającej interpretacji traktatowych kompetencji Unii, co widać już coraz częściej w wyrokach Trybunału Sprawiedliwości UE, chociażby w przypadku sporów związanych z organizacją wymiaru sprawiedliwości w krajach członkowskich. Praworządność i prawa człowieka to bardzo pojemne pojęcia.

Jeżeli ktoś reprezentuje poglądy radykalnie lewicowo-liberalne, to niebezpieczeństwa, o którym mówi prof. Krasnodębski postrzega nie jako zagrożenie, a jako szansę na szybsze zmiany obyczajowe w naszym kraju. Z kolei dla katolickich tradycjonalistycznych konserwatystów są one wręcz egzystencjonalnym zagrożeniem. Obie grupy nie są jednak w naszym kraju zbyt liczne, chociaż potrafią skutecznie nagłaśniać swoje poglądy. Większość społeczeństwa jest światopoglądowo o wiele bardziej umiarkowana, chociaż jednocześnie mocno podzielona regionalnie, wiekowo i płciowo. Mieszkańcy, a zwłaszcza młode mieszkanki dużych miast, w o wiele większym stopniu akceptują zachodzące zmiany niż starsi wiekiem mieszkańcy wsi i mniejszych miast, zwłaszcza we wschodniej i południowo-wschodniej części naszego kraju. W tym kontekście może się okazać, że nawet danie odporu zewnętrznym naciskom, nie uchroni społeczeństwa polskiego od pogrążania się w „ateistycznym nihilizmie”.

Wypowiedź prof. Krasnodębskiego początkowo idealnie wpisywała się w antyunijną i antyniemiecką narrację Prawa i Sprawiedliwości, co jest zapewne jednym z pomysłów na zbliżającą się kampanię wyborczą. Partyjni propagandziści starają się przekonać opinie publiczną, że poprzez UE Niemcy po raz kolejny podejmują próbę podporządkowania sobie Europy. Nieustające zdziwienie budzi w tym kontekście fakt, że mimo tak wielkiego zagrożenia, polskie władze nie podejmują żadnych działań w kierunku opuszczenia organizacji, która stara się nas całkowicie podporządkować i wykorzystać, a może nawet w niedalekiej przyszłości eksterminować. W tej sytuacji pozostawanie w strukturach UE pachnie narodową zdradą. Korzyści ekonomiczne nie mogą przecież przeważać nad fundamentalną wartością jaką jest suwerenność Polski. Jak widać, każdy populizm prowadzi prędzej czy później w ślepy zaułek autokompromitacji.

Co ciekawe, kilka tygodni później, antyunijna narracja została przykryta antyrosyjską histerią. Wystarczył jeden artykuł byłego szefa wojskowego kontrwywiadu, żeby oba polityczne plemiona zaczęły się prześcigać we wzajemnych oskarżeniach nawet nie o prorosyjskość, ale wręcz o agenturalność. Twierdzenia generała Pytla nie zostały w żaden sposób poparte jakimikolwiek dowodami, a w kontekście polskiej pomocy dla walczącej z Rosją Ukrainy są kompletnie absurdalne. To, że w sprawach światopoglądowych poglądy Jarosława Kaczyńskiego niewiele odbiegają od tego co myśli o przemianach obyczajowych Władimir Putin, podobnie jak i mało skuteczna jak na razie próba budowania wewnątrz UE konserwatywnej koalicji suwerennistycznych ugrupowań prawicowych (często mocno prorosyjskich), nie znaczy jeszcze, że prezes PiS jest ruskim szpiegiem. Tak jak bolszewickim agentem nie był Józef Piłsudski, chociaż jesienią 1919 roku nakazał wstrzymać działania ofensywne przeciw Rosji Radzieckiej nie chcąc dopuścić do jej pokonania przez białych generałów wspieranych przez cały cywilizowany i demokratyczny świat. Kilka miesięcy później okazało się to katastrofalnym błędem i o mały włos nie doprowadziło do komunizacji Polski, ale przecież ówczesny Naczelnik Państwa w swoim mniemaniu działał w jak najlepiej pojętym polskim interesie narodowym.

Podobnie wyglądała próba resetu w stosunkach polsko-rosyjskich podjęta przez Donalda Tuska. Eskalowanie napięcia z potężnym sąsiadem nigdy nie jest dobrym pomysłem, zwłaszcza, gdy inni partnerzy nie rozumieją i nie popierają takiego stanowiska. W tym okresie dążenie do poprawy stosunków z Rosją było dość powszechnym dążeniem Zachodu. Fiasko tej polityki nastąpiło kilka lat później, gdy program Partnerstwa Wschodniego, wymyślony zresztą przez Radosława Sikorskiego i wymierzony w praktyce w rosyjskiej interesy, doprowadził do rewolucji w Ukrainie, aneksji Krymu i wojny rosyjsko-ukraińskiej, co zamroziło stosunki z Kremlem. A stało się to jeszcze w okresie rządów PO-PSL, gdy Ukraina uzyskiwała znacznie większe wsparcie od Polski niż w pierwszych latach rządów Zjednoczonej Prawicy.

Polityka zagraniczna już dawno przestała być elementem jednoczącym polskie ugrupowania polityczne. Konsensus, który dominował w dwóch pierwszych dekadach III RP jest już tylko wspomnieniem, a stosunki Polski z innymi państwami stały się elementem zwyczajowej politycznej nawalanki. Każda ze stron wyciąga drugiej mniej lub bardziej kompromitujące wypowiedzi z przeszłości, jednocześnie eksponując swoje, które odpowiadają obecnej sytuacji międzynarodowej. Stąd udowadnianie kto był i jest bardziej prorosyjski, a kto bardziej proniemiecki. W efekcie zewnętrzny, mniej zorientowany obserwator może dojść do wniosku, że w Polsce rywalizują o władzę dwie agentury – rosyjska i niemiecka. Niestety nie jest to wyłącznie naparzanka między politycznymi liderami. Za nimi stoją partyjne aparaty, które gotowe są uzasadniać i popierać wszystkie, nawet najbardziej absurdalne, twierdzenia swoich liderów, a co najgorsze, miliony wyborców żyjących w medialnych bańkach i odrzucających jakiekolwiek fakty, które mogłyby zakłócić jasny i prosty obraz rzeczywistości jaki sobie stworzyli. Wrogowie Polski nie muszą budować swojej agentury w naszym kraju. Wystarczy od czasu do czasu wrzucić kawałek przysłowiowego „mięsa”, aby wywołać awanturę kompromitującą nas w oczach sojuszników. Nie trzeba nas też militarnie niszczyć. Sami zrobimy to najlepiej.

Karol Winiarski

Po kilku latach prowadzenia szczegółowych wyliczeń poseł Arkadiusz Mularczyk dostał od Jarosława Kaczyńskiego zgodę na przedstawienie polskich roszczeń reparacyjnych wobec Niemiec. Data dzienna nie była oczywiście przypadkowa. 1 września nie przypadała co prawda okrągła rocznica agresji III Rzeszy na nasz kraj, ale czekać do 2024 roku nie można było – wybory są już w przyszłym roku. Oczywiście wydawało się, że za rok polityczny efekt byłby lepszy – rozbudzenie emocji nie trwa zwykle dłużej niż kilka tygodni – ale bieżące wydarzenia wymusiły przyśpieszenie działania. Stosunek Niemiec do wojny w Ukrainie nie jest do końca jednoznaczny, co znacznie pogorszyło wizerunek tego kraju na arenie międzynarodowej. Problemy z uzyskaniem środków z KPO wymusiły przykrycie niewygodnego dla rządzących tematu – co tam 120 czy nawet 150 mld zł, gdy powinniśmy dostać 50-krotnie większą kwotę. I w końcu ogólne problemy wynikające przede wszystkim z coraz wyższej inflacji skłoniły kierownictwo Zjednoczonej Prawicy do podjęcia próby odwrócenia uwagi opinii publicznej od bieżących kłopotów poprzez ukazanie świetlanej przyszłości za niemieckie pieniądze. W końcu to czterokrotność naszego długu sektora finansów publicznych.

Reperacje to jedno z bardziej kontrowersyjnych zagadnień we współczesnym świecie. Zasadniczym problemem jest kwestia przedawnienia związanych z nimi roszczeń. Jeżeli można żądać pieniędzy za wydarzenia sprzed ponad 70 lat, to dlaczego nie cofnąć się jeszcze dalej. W naszym przypadku aż prosi się o policzenie strat poniesionych w wyniku zaborów, potopu szwedzkiego, najazdów Tatarów czy wojen z Krzyżakami, Brandenburczykami, Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, o najeździe czeskiego księcia Brzetysława nie zapominając (ukradł nam zwłoki św. Wojciecha). Dlaczego jednak korzyści finansowe mają czerpać potomkowie dawno nieżyjących ofiar? I dlaczego mają płacić potomkowie tych, którzy byli winni? O ile w ogóle byli – w przypadku Niemiec sprawę komplikuje fakt, że przodkowie około 25% obecnych mieszkańców Niemiec ma według tamtejszych kryteriów obce pochodzenie (co najmniej jedno z rodziców urodziło się w innym kraju), z czego większość to w ogóle osoby urodzone za granicą i w żaden sposób nie mogące brać odpowiedzialności (nawet rodzinnej) za zbrodnie nazistów. A musieliby solidarnie partycypować w kosztach wypłaty reparacji.

Polskie żądania reparacyjne zostały skierowane wyłącznie wobec Niemiec. Tymczasem w 1939 roku Polska stała się przedmiotem agresji kilku innych krajów – przede wszystkim Związku Radzieckiego, ale też Słowacji, która była trzecim napastnikiem zajmując i anektując polskie części Spisza i Orawy oraz Litwy, która otrzymała od Związku Radzieckiego Wileńszczyznę, co było pośrednim udziałem w agresji. O ile domaganie się pieniędzy od Słowacji i Litwy byłoby może mało zrozumiałe, a kwoty niewielkie, to już rezygnacja z żądań wobec Moskwy wzbudziła zdziwienie. Tymczasem powód braku takich roszczeń jest oczywisty. Jarosław Kaczyński wiedział, że w tym przypadku nikt w kraju nie będzie protestował, a to oznaczałoby brak możliwości politycznego wykorzystania tematu. W przypadku Niemiec miało być inaczej. Tu jednak zmysł taktyczny prezesa zawiódł, ponieważ po pierwszych krytycznych uwagach, prawie wszyscy liderzy opozycji, a zwłaszcza Donald Tusk, poparli wysunięte żądania finansowe, chociaż podkreślali ich wewnątrzpolityczną motywację i brak podjęcia koniecznych działań dyplomatycznych. Tym samym przedstawienie opozycji jako narodowych zdrajców i agentów Berlina okazało się znacznie trudniejsze niż planowano. Oznacza to jednak jednocześnie, że ugrupowania opozycyjne po raz kolejny popierają kontrowersyjne pomysły rządzącej partii, co stawia pod znakiem zapytania ich wiarygodność i sens dokonywania zmiany w przyszłorocznych wyborach.

Sprawa reparacji zawsze jest wieloaspektowa, a w tym przypadku szczególnie skomplikowana. Pierwszy zasadniczy problem dotyczy sposobu przeliczenia strat osobowych na pieniądze. Autorzy raportu starali się uniknąć kontrowersji z tym związanych próbując wyliczyć wysokość dochodu, który w przyszłości wypracowałyby ofiary niemieckich zbrodni na rzecz Polski. Takie obliczenia zawsze obarczone są dużym ryzykiem, ponieważ nie jesteśmy w stanie przewidzieć ile z tych osób podjęłoby pracę w Polsce, jakie zajęcia wykonywaliby, ani też jak przebiegałby rozwój gospodarczy naszego kraju. Na dodatek spośród ponad 5 milionów obywateli polskich, którzy stracili życie w wyniku działań III Rzeszy, mniej niż połowa była Polakami. Prawie trzy miliony ofiar to żydowscy obywatele II RP, chociaż część z pewnością posiadała podwójną tożsamość narodową. Ilu z nich wybrałoby emigrację z coraz bardziej narodowo-katolickiej Polski? Ale i wśród pozostałych sporo było Ukraińców i Białorusinów, którzy zginęli w kampanii wrześniowej walcząc w szeregach Wojska Polskiego, a potem byli mordowani przez Niemców po ataku III Rzeszy na ZSRR. Mało kto wie, ale spośród wszystkich europejskich narodów to właśnie Białorusini ponieśli procentowo największe straty ludzkie w czasie II wojny światowej, a siepacze Dirlewangera zanim pastwili się nad mieszkańcami Warszawy, nabywali doświadczeń na terenie Białorusi. O ile Jarosław Kaczyński chce się podzielić reparacjami z Izraelem, to o naszych wschodnich sąsiadach nic nie wspomina. Prawdopodobnie liczy na zainteresowanie sprawą diaspory żydowskiej w USA i zwiększeniu presji moralnej na Berlin. Ale czy ukraińscy i białoruscy obywatele II RP to ludzie gorszego sortu?

Równie kontrowersyjne są wyceny utraconego majątku narodowego. Nawet w normalnych warunkach mogą się one bardzo między sobą różnić, ponieważ różne są metody ich dokonywania. W przypadku polskich strat w czasie II wojny światowej nie wiadomo też co dokładnie powinniśmy liczyć. Czy wliczać do nich zniszczenia dokonane na ziemiach zagarniętych ostatecznie przez ZSRR, skoro i tak – przynajmniej nieruchomości – byłyby przez nas utracone? Ale czy w takim razie brać pod uwagę Ziemie Odzyskane, które przecież trudno zaliczać do polskiego majątku narodowego, skoro przed wojną do niego nie należały? Jak traktować zniszczenia dokonane w wyniku działań wojennych aliantów – na przykład bombardowań prowadzonych przez lotnictwo brytyjskie i amerykańskie? I co zrobić z nakładami inwestycyjnymi poczynionymi przez Niemców na okupowanych ziemiach polskich? W niektórych rejonach, zwłaszcza tych włączonych do III Rzeszy, władze niemieckie sporo inwestowały, a zniszczenia wojenne w wyniku szybko przesuwającego się frontu były niewielkie. Przykładem jest chociażby Sosnowiec. Czy w ostatecznym bilansie różnicę należałoby odliczyć od sumy poniesionych strat?

Największym problemem jest jednak sposób traktowania nabytków terytorialnych Polski po II wojnie światowej. Nigdy nie były one oficjalnie uważane przez zwycięzców za rodzaj wojennych reparacji. Traktowano je raczej jako rekompensatę za ziemie utracone przez Polskę na rzecz ZSRR. Tyle, że z punktu widzenia Niemiec sytuacja była inna. Stracili na rzecz naszego kraju ponad 100 tys. km² (około 1/5 swojego terytorium) i poza znacznie mniejszym obszarem przejętym przez ZSRR (obecny obwód kaliningradzki), były to ich jedyne straty terytorialne w okresie II wojny światowej. Dla nich konieczność zapłaty reparacji dla Polski była i jest traktowana jako płacenie dwa razy za to samo. Gdyby dokonać przeliczenia po obecnej cenie ziemi ornej (około 50 tys. zł/ha), wartość tych ziem wyniosłaby około pół biliona zł. Oczywiście znaczna część tych obszarów to lasy, ale są też liczne miasta, gdzie cena gruntów jest wielokrotnie większa. A do tego należałoby dodać wartość budynków i zakładów przemysłowych, które stały się własnością państwa polskiego na mocy kolejnych dekretów o przejęciu mienia poniemieckiego. Oczywiście są jeszcze straty na wschodzie, ale w tym przypadku adresat naszych ewentualnych roszczeń byłby inny. Gdyby zresztą policzyć wartość tych obszarów okazałoby się prawdopodobnie, że chociaż obszarowo większe, to jednak są one znacznie mniej cenne niż tereny, które zostały do Polski przyłączone. Przynajmniej z gospodarczego punktu widzenia.

Kolejnym problemem jest wartość utraconego mienia przez Niemców, którzy na mocy decyzji konferencji poczdamskiej zostali zmuszeni do opuszczenia obszarów do Odry i Nysy Łużyckiej oraz terenów Prus Wschodnich. O ile kwestia granic została wielokrotnie potwierdzona dwu i wielostronnymi umowami międzynarodowymi (podobnie zresztą jak i kwestia roszczeń reparacyjnych, czego jednak polska strona nie uznaje), to nie stało się tak w przypadku roszczeń indywidualnych. Do tej pory strona niemiecka nie popierała tych żądań, co na przykład kilkanaście lat temu neutralizowało plany Powiernictwa Pruskiego i Eriki Steinbach. Wysunięcie żądań reparacyjnych przez Polskę może otworzyć puszkę Pandory. I nikt nie jest w stanie przewidzieć jakim wynikiem zakończyłyby się procesy odszkodowawcze. Tym bardziej, że polskie sądy bez większych problemów przyznają rekompensaty byłym obywatelom polskim (a obecnie niemieckim), którzy wyjeżdżając w latach 70-tych do Niemiec oddawali pozostawiane w Polsce nieruchomości (w księgach wieczystych nie dokonywano zmian).

Wysiedlanie ludności niemieckiej, zwłaszcza w pierwszych miesiącach po wojnie, odbywało się skandalicznych warunkach. Dochodziło do rabunków mienia osobistego, gwałtów i morderstw. Wyliczenia co do liczby ofiar są bardzo rozbieżne, ale ostrożnie można przyjąć, że co najmniej kilkanaście tysięcy osób nie przeżyło przesiedlenia. Niemcy trafiali też do polskich obozów pracy tworzonych bezpośrednio po wojnie, często na terenie dawnych obozów niemieckich. W samej świętochłowickiej Zgodzie, życie straciło co najmniej 1855 osób (1/3 osadzonych), w znacznej części Niemców. W zdecydowanej większości były to ofiary katastrofalnych warunków sanitarnych (epidemia tyfusu) i braku żywności, ale też osobistej zemsty obozowych strażników na czele z komendantem obozu Salomonem Morelem (w latach 90-tych wyjechał do Izraela, który w 2005 roku odmówił jego ekstradycji do Polski). Nie zwalnia to jednak strony polskiej z odpowiedzialności – zarówno przesiedlenia jak i obozy pracy były przecież działaniami państwa polskiego. Zresztą wielu oprawców to jego funkcjonariusze – żołnierze, milicjanci, strażnicy obozowi. Jeżeli chcemy uczciwie podejść do sprawy, to powinniśmy uwzględnić także takie przypadki w ogólnym bilansie. Nie tylko zresztą polskim. Jeszcze bardziej makabryczne sceny działy się w Czechosłowacji i to nie tylko w Sudetach, ale nawet w samej Pradze.

Obchodzimy w tym roku dwustulecie wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza, co uważane jest za początek polskiego romantyzmu. W zbiorze tym poczesne miejsce zajmuje oczywiście „Romantyczność” ze słynną deklaracją poety:

„Czucie i wiara silniej mówi do mnie

niż mędrca szkiełko i oko”

Prezydent Andrzej Duda zapowiadając akcję narodowego czytania stwierdził „Romantyzm to istota polskości”. Miał całkowitą rację. Nie powiedział tylko (pewnie tak nie uważa), że był także źródłem naszych narodowych nieszczęść, w tym przede wszystkim kolejnych XIX-wiecznych powstań narodowych, po których sytuacja Polaków ulegała znaczącemu pogorszeniu. Im dłużej będziemy tkwili w emocjonalnym postrzeganiu rzeczywistości, lekceważąc racjonalne podejście do życia, tym częściej będziemy tracili szanse cywilizacyjnego rozwoju. Z historii trzeba czerpać naukę, ale nie można nią ciągle żyć. Najwyższy czas kierować się wskazaniami innego polskiego poety, Adama Asnyka, reprezentującego jakże inną epokę.

Trzeba z żywymi naprzód iść,

Po życie sięgać nowe…

A nie z uwiędłych laurów liść

Z uporem stroić głowę

Niestety, postulat naszego pozytywistycznego poety nigdy w naszym kraju nie cieszył się popularnością.

P.S.

Pan premier Mateusz Morawiecki w wywiadzie dla Spiegla zwrócił się do „wszystkich, u których na ścianie wiszą dzieła sztuki, które nagle pojawiły się po wojnie w posiadaniu rodziny”. Poczuwam się wywołanym do odpowiedzi. Na ścianie w moim mieszkaniu wisi obraz Friedricha Neumanna. Jest to martwa natura namalowana prawdopodobnie w 1941 roku. Wyszabrował go (czyli dokonał indywidualnego i samodzielnego pozyskania reparacji) gdzieś na tzw. „Ziemiach Odzyskanych” brat mojej babci. Wyszabrował podobno znacznie więcej i część z tych dóbr rozdał rodzinie. Nam dostał się obraz. Ponieważ kradzione nie tuczy, chętnie oddam go prawowitym właścicielom. A jeżeli się nie znajdą, to uważam, że powinien zostać dołączony do reparacyjnej puli.

Karol Winiarski

30 sierpnia w wieku 91 lat zmarł Michaił Gorbaczow. Jego śmierć wywołała wspomnieniowe komentarze na całym świecie. Trwało to jednak krótko, a w Polsce nie wywołało większych emocji. To prawda, że połowa Polaków urodziła się, albo weszła w dorosłe życie, już po zakończeniu politycznej kariery przez Gorbaczowa. Ale przecież zmarły był nie tylko laureatem Pokojowej Nagrody Nobla, nie tylko pierwszym i ostatnim Prezydentem ZSRR, nie tylko przywódcą jednego z dwóch najpotężniejszych militarnych mocarstw powojennego świata. Michaił Gorbaczow był człowiekiem, który zmienił historię świata i uwolnił środkowo-wschodnią część Europy spod dominacji komunistycznego imperium.

Gdy w marcu 1985 roku po śmierci Konstantina Czernienki, trzeciego w ciągu niespełna trzech lat przywódcy Związku Radzieckiego (po Juriju Andropowie i Leonidzie Breżniewie), który opuścił ziemski padół, nowym Sekretarzem Generalnym KPZR został wyjątkowo młody jak na sowieckie warunki przywódca, niewielu oczekiwało radykalnych zmian w polityce komunistycznego mocarstwa. Inaczej spoglądali na to niektórzy zachodnioeuropejscy przywódcy. Zwłaszcza Margaret Thatcher, która poznała przyszłego genseka w czasie jego oficjalnej wizyty w Wielkiej Brytanii w grudniu 1984 roku, od początku była nastawiona entuzjastycznie wobec jego osoby. Michaił Gorbaczow w niczym nie przypominał dotychczasowych sowieckich przywódców – Stalina, Chruszczowa, Breżniewa, Andropowa czy Czernienki. Uśmiechnięty, otwarty na świat, dowcipny, gotowy do kompromisu, był zupełnie nową jakością w sowieckim imperium. Podobnie jak udział w oficjalnych wizytach atrakcyjnej, inteligentnej, wykształconej i mówiącej po angielsku małżonki Gorbaczowa, Raisy. Stopniowo zdanie Żelaznej Damy podzielili wszyscy zachodni przywódcy, a niektórzy nawiązali z nim wręcz towarzyskie stosunki.

Nowy wiatr od wschodu szybko został też dostrzeżony w gabinetach przywódców krajów tzw. demokracji ludowej (jak wiadomo zwykła demokracja tym się różniła od demokracji ludowej czym zwykłe krzesło różni się od krzesła elektrycznego). Nieliczni przywitali go z radością. Komunistyczna gerontokracja – Kadar, Honecker, Husak, Żiwkow, a przede wszystkim Ceausescu, nie życzyli sobie jednak żadnych zmian. A zwłaszcza zmian proponowanych przez Gorbaczowa, który coraz wyraźnie głosił prawo każdego kraju do własnej drogi rozwoju i deklarował rezygnację z doktryny Breżniewa czyli możliwości interwencji Armii Radzieckiej w razie zagrożenia dla komunistycznej władzy w którymś z bratnich krajów. Dlaczego nie cieszyli się z wolności, którą dawała im Moskwa? Ponieważ zdawali sobie sprawę, że bez poparcia Wielkiego Brata, zwłaszcza w okresie pogarszającej się sytuacji gospodarczej, ich dni będą policzone. Dla wielu z nich groziło to nie tylko utratą władzy. Mogli stracić także wolność, a nawet życie. Że nie były to wyłącznie histeryczne obawy, świadczą późniejsze losy Geniusza Karpat czyli Nicolae Ceausescu.

Nowy radziecki przywódca został początkowo przyjęty przez większość Polaków nieufnie. Stopniowo jednak, gdy okazało się, że nowa retoryka ma potwierdzenie w konkretnych działaniach, klimat wokół jego osoby zaczął się ocieplać. Świadczyła o tym wizyta przywódcy ZSRR w Polsce latem 1988 roku. To właśnie wówczas Michaiła i Raisę spotykały wyrazy spontanicznie wyrażanej szczerej sympatii. Rzecz nie do pomyślenia w przypadku poprzedników gospodarzy Kremla. W trakcie spotkania na Wawelu Andrzej Rosiewicz śpiewał „Wieje wiosna od Wschodu”, w której chwalił radzieckiego przywódcę za przeprowadzane reformy.

W tym samym czasie, w Związku Radzieckim Gorbaczow tracił społeczne poparcie. Próba zreformowania scentralizowanej i nieefektywnej gospodarki zwana przebudową (pierestrojka) nie przyniosła pozytywnych efektów. Okazało się, podobnie zresztą jak i w Polsce, że wprowadzanie rynkowych mechanizmów do skostniałego systemu nakazowo-rozdzielczego powoduje jedynie jego destrukcję i pogorszenie sytuacji gospodarczej. Jednocześnie poluzowanie cenzury zwane jawnością (głasnost), pozwoliło nie tylko na stopniowe przywracanie prawdy historycznej i pamięci o stalinowskich zbrodniach, ale także na krytykę bieżącej polityki. Kryzys gospodarczy zawsze uderza w aktualnie rządzących, nawet jeżeli próbują oni naprawić błędy poprzedników. Michaił Gorbaczow znalazł się pomiędzy Scyllą czyli tymi, którzy uważali, że zmiany postępują zbyt wolno, a Charybdą, a więc twardogłowymi, dla których w najlepszym razie był rewizjonistyczną zarazą, a nawet amerykańskim agentem. Chcąc zachować kontrolę nad sytuacją, manewrował między jednymi a drugimi, nie zadowalając żadnej ze stron. Mimo apeli, a potem wręcz błagań, Michaiła Gorbaczowa o wsparcie gospodarcze, państwa zachodnie nie chciały płacić za transformację rosyjskiej gospodarki. Wspierały politycznie radzieckiego reformatora, ale pomoc gospodarcza była daleko niewystarczająca. Stopniowo zresztą zaczęły przerzucać poparcie na rzecz Borysa Jelcyna, który zwłaszcza po zwycięstwie w bezpośrednich wyborach na Prezydenta Rosji (Gorbaczow był Prezydentem ZSRR, ale wybranym przez częściowo jedynie demokratycznie wyłoniony Zjazd Deputowanych Ludowych), coraz mocniej atakował swojego niedawnego protektora.

Michaił Gorbaczow nie chciał likwidacji systemu komunistycznego. Chciał go zreformować, podobnie jak w swoim czasie na Węgrzech Imre Nagy czy w Czechosłowacji Aleksander Dubczek. W praktyce jednak zmiany wprowadzane przez niego, podobnie jak i jego poprzedników, prowadziły do pluralizmu politycznego, co w oczywisty sposób uderzało w klasyczny model systemu komunistycznego. Ewolucyjny proces zmian być może mógłby się zakończyć sukcesem, gdyby nie pogłębiający się kryzys gospodarczy i wzrost tendencji separatystycznych wśród narodów tworzących ZSRR.

Michaił Gorbaczow godząc się na rozmontowanie zewnętrznego imperium, nie zamierzał dopuścić do rozpadu Związku Radzieckiego. Dopuszczał zwiększenie samodzielności republik wchodzących w skład ZSRR i umożliwienie swobodnego rozwoju kultur narodów zamieszkujących ten wielki kraj (co było zresztą powrotem do pierwszych lat istnienia sowieckiego imperium, zanim Stalin nie przywrócił dominacji języka i kultury rosyjskiej), ale prawo do samostanowienia wykraczało poza jego polityczne plany i osobiste wyobrażenia. Nie docenił siły uczuć narodowych mylnie zakładając, że kilkadziesiąt lat komunizmu rozwiązało problemy narodowościowe na zawsze. Okazało się jednak, że jest inaczej, a próba ręcznego sterowania procesami emancypacyjnymi była nieskuteczna i sytuacja dość szybko zaczęła się wymykać spod kontroli – już w 1988 roku masakra Ormian w Sumgaicie nasiliła konflikt między Armenią a Azerbejdżanem o Górski Karabach, który zresztą trwa do dzisiaj. Jeszcze gorsza z punktu widzenia Kremla była sytuacja w republikach nadbałtyckich, które dopiero w 1940 roku weszły w skład ZSRR i coraz głośniej domagały się prawa do secesji. Ich śladem chciały też podążać republiki zakaukaskie. Gorbaczow próbował w sposób siłowy zahamować tendencje separatystyczne, co doprowadziło do śmierci kilkudziesięciu osób w Wilnie, Tbilisi i Baku. Mimo, że radziecki przywódca nie przyznawał się do odpowiedzialności za te wydarzenia, twierdząc, że decyzje podejmowano poza nim, to jednak przelana krew obciąża jego sumienie. Trudno jednak znaleźć przywódcę światowego mocarstwa, który ma w tych sprawach czyste konto. W gruncie rzeczy wszyscy prezydenci USA i zdecydowana większość przywódców innych krajów Zachodu, powinna stanąć przed międzynarodowymi trybunałami, do czego oczywiście nigdy nie doszło i prawdopodobnie nigdy nie dojdzie. Sądzi się tylko polityków, którzy zostali obaleni. Wyjątkowość Gorbaczowa polega jednak na tym, że potrafił się wycofać z błędnych decyzji. Zanim doszło do rozpadu ZSRR, a nawet przed sierpniowym puczem Janajewa, Litwa, Łotwa i Estonia stały się w praktyce niepodległymi państwami przy milczącej aprobacie Kremla. Pozostałe republiki miały utworzyć nowy związek z szeroką autonomią wchodzących w jego skład republik. Nieudany zamach stanu wymierzony w Gorbaczowa paradoksalnie doprowadził do upadku jego planów i przyśpieszył rozpad sowieckiego imperium.

To właśnie zdolność Gorbaczowa do autorefleksji i szukania za wszelką cenę kompromisu, były jego charakterystycznym sposobem działania. O ile poprzedni przywódcy radzieccy wojny rozpoczynali, to Gorbaczow je kończył – najważniejszym była oczywiście radziecka interwencja w Afganistanie. Nie wszystkie konflikty były konsekwencją zimnej wojny, ale wiele z nich spowodowanych było, albo przynajmniej wzmacnianych, rywalizacją między USA a ZSRR. Polityka Gorbaczowa doprowadziła do zakończenia wielu z nich. I chociażby za to miliony osób na świecie powinny być mu wdzięczne.

Można oczywiście twierdzić, że rozpad sowieckiego imperium był przesądzony, a rola Gorbaczowa była w tym procesie marginalna. W połowie lat 80-tych nikt jednak nie przewidywał, że koniec nastąpi tak szybko. Nikt też nie mógł zagwarantować, że implozja mocarstwa dokona się w tak pokojowy sposób, z minimalnym jedynie rozlewem krwi. Wystarczy spojrzeć chociażby na proces rozpadu Jugosławii, aby wyobrazić sobie do czego mogło dojść w ZSRR. Gorbaczow mógł użyć siły, żeby zachować władzę i jedność imperium. Nie zrobił tego. Mógł też próbować wprowadzić model chiński – rynkową gospodarkę przy zachowaniu monopolu partii komunistycznej. Również tą drogą nie poszedł. Przegrywając jako polityk dobrowolnie i z godnością zrezygnował z funkcji Prezydenta Związku Radzieckiego ulegając człowiekowi, którego zresztą jako chyba jednego z nielicznych szczerze nienawidził – Borysowi Jelcynowi.

Michaił Gorbaczow przez wiele lat był krytykiem Władymira Putina, który zresztą miał o nim jednoznacznie negatywna opinię. Zmienił częściowo zdanie po aneksji Krymu, co oczywiście chwały mu nie przynosi. Prawdopodobnie był to efekt krytycznej oceny polityki Zachodu, a zwłaszcza procesu rozszerzania NATO. Gorbaczow czuł się oszukany – ówczesny sekretarz stanu USA James Baker obiecał mu, że żadnego rozszerzania granic Paktu Północnoatlantyckiego na wschód (poza terenami byłej NRD) nie będzie. Kilka lat później obietnica ta została złamana. Po agresji na Ukrainę nie zabierał publicznie głosu, chociaż w rozmowach ze znajomymi podobno bardzo krytycznie oceniał decyzję obecnego kremlowskiego satrapy. Trudno się temu dziwić biorąc pod uwagę całkowity kontrast między wizjami świata, które obaj reprezentowali.

Wielkość Michaiła Gorbaczowa widać szczególnie w z perspektywy obecnych czasów. I nie chodzi tylko o jego działania. Bardziej nawet zwraca uwagę osobowość zmarłego polityka. Prawdą jest oczywiście, że koniec XX wieku to chyba ostatni okres, gdy władze w wielu krajach sprawowali prawdziwi mężowie stanu. Przy takich politycznych gangsterach jak Putin, oszołomach jak Trump, hochsztaplerach jak Johnson czy arogantach jak Macron, Michaił Gorbaczow wydaje się człowiekiem z innego świata. Świata, którego już nie ma.

Mamy w Polsce parki i pomniki Ronalda Reagana, lotnisko i ulice Lecha Wałęsy, niezliczoną ilość upamiętnień Jana Pawła II. Chyba nigdzie nie ma jakiegokolwiek obiektu nazwanego imieniem Gorbaczowa. A przecież nie umniejszając zasług tamtych osób, powstanie wolnej Polski nie byłoby możliwe, gdyby na Kremlu zasiadał ktoś inny niż Michaił Gorbaczow. Podobnie jak inne narody, które wyzwoliły się z trwającej dziesięciolecia sowieckiej dominacji, powinniśmy być mu za to wdzięczni. Następnego Gorbiego długo nie będzie.

Karol Winiarski

Podręcznik prof. Wojciecha Roszkowskiego do historii i teraźniejszości – nowego przedmiotu, który znalazł się w programie szkół średnich – stał się przedmiotem gorącej debaty, która wyszła poza krąg dyżurnych politycznych fighterów. Postronny obserwator mógłby dość do wniosku, że nie ma większych problemów niż to, czego będą mogli się dowiedzieć o najnowszej historii uczniowie dwóch pierwszych klas szkoły średniej z dzieła byłego europosła Prawa i Sprawiedliwości. Zdecydowana większość wypowiadających się – po jednej i drugiej stronie politycznej barykady – podręcznika nie czytała, a często nawet nie miała go w ręce. Zarówno krytycy, jak i zwolennicy, nie mają też wiele wspólnego z oświatą, nie mówiąc o dydaktyce nauczania przedmiotów humanistycznych. Nie przeszkadza im to jednak wypowiadać autorytatywnych sądów na ten temat.

Wojciech Roszkowski to jeden z najbardziej znanych polskich historyków i działaczy antykomunistycznej opozycji. Napisana pod pseudonimem Andrzej Albert i wydawana w podziemiu – poza kontrolą PRL-owskiej cenzury – historia Polski XX wieku, była pierwszą, i w swoim czasie jedną z najbardziej poczytnych, odkłamaną wersją dziejów współczesnej Polski. Był także współautorem, wraz z Anną Radziwiłł, jednego z najlepszych podręczników do historii dla szkół średnich obejmujących okres od Wielkiej Rewolucji Francuskiej do czasów współczesnych. W ostatnich latach jego poglądy mocno ewoluowały w stronę dość fundamentalistycznej wersji konserwatyzmu. Obrońcy prof. Roszkowskiego, którzy podkreślając jego dawne zasługi twierdzą, że wszelka krytyka profesora jest z tego powodu niedopuszczalna, zapominają, że wielu bardzo zasłużonych ludzi pod koniec życia okrywało się infamią, a przynajmniej wzbudzało konsternację swoimi działaniami i wypowiedziami. Taką przecież postacią był Józef Piłsudski, jeden z twórców naszej niepodległości, który skończył jako autorytarny dyktator, a obecnie jest Lech Wałęsa, który w dużym stopniu roztrwonił swój ogromny autorytet katastrofalną prezydenturą i jeszcze bardziej żenującymi działaniami i wypowiedziami w kolejnych latach.

Dzieło prof. Roszkowskiego rzeczywiście nie powinno być podręcznikiem szkolnym. Jest to bowiem w dużym stopniu publicystyczna projekcja jego osobistych poglądów, do których ma zresztą pełne prawo. Nie jest to też nic, co mogłoby go dyskwalifikować jako historyka czy uczestnika debaty publicznej, chociaż zapewne wielu chciałoby, aby takie poglądy zniknęły z przestrzeni publicznej. Co innego jednak głos w dyskusji, a co innego podręcznikowa „prawda objawiona”. Mam jednak głębokie przekonanie, że wielu krytyków nie ma nic przeciwko temu, że w książce znalazła się tylko jedna wizja najnowszej historii. Tyle, że nie jest to ich wersja czyli ta „prawdziwsza”. Gdyby w jakimś podręczniku znalazłoby się wyłącznie lewicowe spojrzenie na współczesny świat, broniliby go jak niepodległości, pomstując na wszystkich, którzy ośmieliliby się mieć inne zdanie.

Napisanie dobrego podręcznika do przedmiotów humanistycznych, a zwłaszcza odnoszącego się do niedawnych wydarzeń, nie jest jednak takie proste. Pomijając obudowę dydaktyczną, kluczową sprawą jest oczywiście treść zawartego tam przekazu. Nie chodzi wyłącznie o fakty, chociaż one również mogą być dobierane wybiórczo, a nawet zakłamywane. Historia nie polega jednak wyłącznie na gromadzeniu faktów. Ważniejsza jest ich interpretacja i ocena. A ta w dużym stopniu będzie zależała od poglądów autora. Zwolennik bardzo ostatnio popularnego nurtu ludowego będzie na przykład uważał, że powojenna reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu to przejaw dziejowej sprawiedliwości. Dla historyka o poglądach liberalno-konserwatywnych to zwykła grabież.

Postulat obiektywnego przedstawienia wszystkich istniejących poglądów i umożliwienie uczniom dokonania ich samodzielnej oceny jest mocno wyidealizowaną wizją edukacji. Przede wszystkim uwzględnienie wszystkich interpretacji i ocen wraz z ich uzasadnieniem, spowodowałoby rozbudowanie podręcznika do niebotycznych rozmiarów. Jeszcze poważniejszym problemem jest uznanie wszystkich wersji historii i wszystkich poglądów za równoprawne. Czy omawiając współczesne ideologie, społeczna nauka kościoła i socjaldemokracja mają być w taki sam neutralny sposób przedstawiane jak faszyzm i komunizm? Czy kolejne wersje zamachu smoleńskiego mają mieć taką samą wartość jak ustalenia ekspertów od badania wypadków lotniczych? A może brednie o reptilianach też mamy traktować poważnie, skoro znaczna część społeczeństwa (zwłaszcza w USA) święcie w to wierzy?

Pozostaje jeszcze jeden, być może najważniejszy, aspekt tego zagadnienia. Przekonanie, że czternasto czy piętnastolatek będzie w stanie dokonać racjonalnej analizy prezentowanych mu różnych interpretacji i ocen konkretnego wydarzenia, świadczy o kompletnej ignorancji jeżeli chodzi o wiedzę na temat procesu rozwoju intelektualnego i społecznego młodych ludzi. Tu zresztą problem jest o wiele bardziej fundamentalny i dotyczy wszystkich przedmiotów humanistycznych. Pełne zrozumienie ich treści bardzo często wymaga posiadania doświadczenia życiowego. Sam pamiętam męki przy lekturze „Lorda Jima” Conrada czy „Granicy” Nałkowskiej, które dopiero po kilku latach w pełni doceniłem. Niestety, w wieku szkolnym możliwość pełnej percepcji często bardzo skomplikowanych kwestii etycznych i filozoficznych nie jest możliwa. Być może właśnie na niedojrzałość młodych ludzi liczy minister Czarnek, który postawił sobie za cel sformatowanie młodych Polaków w duchu wierności Bogu, Ojczyźnie i tradycji. Co Jasiowi wtłoczono to głowy, tak Jan będzie myślał.

W przeciwieństwie do czasów PRL-u nie ma jednego obowiązującego podręcznika do żadnego z przedmiotów. Wybór spośród wszystkich zatwierdzonych przez ministerstwo edukacji należy w teorii do dyrektora, a w praktyce do nauczyciela lub nauczycieli danego przedmiotu. Można się zastanawiać czy to dobre rozwiązanie, tym bardziej, że wybór nie zawsze jest poprzedzany szczegółowymi analizami. Wymagałoby to pozyskania wszystkich dostępnych podręczników, zapoznania się z ich treścią i wybranie najlepszego z nich. Z powodów finansowych, czasowych i praktycznych działo się to najwyżej w ograniczonych zakresie, tym bardziej, że jeszcze kilka lat temu do wyboru było kilka, a nawet kilkanaście propozycji różnych wydawnictw (zdarzały się niekiedy nawet dwie pozycje tej samej firmy). Decydowała najczęściej siła promocji i zdolności organizacyjne danego wydawnictwa oraz po prostu przyzwyczajenie nauczycieli do konkretnych wydawców czy nawet autorów. Wprowadzenie systemu darmowych podręczników dla szkół podstawowych i kolejne reformy systemowe spowodowały zresztą znaczące ograniczenie ilości dostępnych podręczników i wyeliminowanie z rynku najsłabszych podmiotów. Wybór jest więc już ograniczony, ale najczęściej i tak przeprowadzany w sposób daleki od ideału.

Decyzji o wyborze podręcznika nie może natomiast podjąć organ prowadzący, stąd decyzja burmistrza Ustrzyk Dolnych o zakazie używania książki prof. Roszkowskiego jest ewidentnym złamaniem prawa. Inna sprawa, że trudno korzystać z podręcznika, z którego wynika że Ustrzyki Dolne leżą w Ukrainie – dołączona mapa powojennych polskich granic (z podkreśleniem, że takie obowiązują do dzisiaj) nie uwzględnia zmian przeprowadzonych w czasie PRL-u, w tym przede wszystkim dokonanej w 1951 roku „dobrowolnej” wymiany Bełza na kawałek Bieszczad z Ustrzykami Dolnymi. Dlaczego tak ewidentnego błędu nie zauważyli ministerialni recenzenci?

Teoretycznie więc podręcznik prof. Roszkowskiego powinien być jednym z wielu do wyboru. Powinien, ale przynajmniej na razie, nie jest. W tym przypadku bowiem możliwość wyboru przypomina słynną reklamę Forda T sprzed ponad stu lat – możesz wybrać samochód w każdym kolorze, pod warunkiem że będzie to kolor czarny. Mimo, że za chwilę rozpoczyna się rok szkolny, nie ma innych podręczników z tego przedmiotu, ponieważ proces ich zatwierdzania przez MEiN nie został zakończony. Nie jest to pierwszy tego typu przypadek. O ile jednak można domniemywać, że w poprzednich tego typu sytuacjach powodem była nadzwyczajna „przychylność” dla niektórych wydawnictw (opóźnienie zatwierdzania podręczników konkurencji dawało możliwość zdominowania rynku danego przedmiotu i osiągnięcie ogromnych zysków), o tyle teraz prawdopodobnie decydują względy polityczno-ideologiczne. To zresztą zadziwiające, że liczący kilkaset stron, dwutomowy podręcznik został napisany przez prof. Roszkowskiego w ciągu kilku tygodni od ukazania się podstawy programowej tego nowego przedmiotu.

Sprytny plan ministerstwa może jednak nie wypalić z powodu nagłośnienia sprawy przez media i przepisów prawa. Istnieje bowiem możliwość rezygnacji z używania jakiegokolwiek podręcznika, o czym przesądzają poniższe przepisy ustawy o systemie oświaty (trudno do końca zrozumieć dlaczego w dalszym ciągu kwestie polskiej edukacji regulują dwie odrębne ustawy – Prawo oświatowe i wspomniana ustawa):

Art. 22a. 1. Nauczyciel lub zespół nauczycieli przedstawia dyrektorowi przedszkola lub szkoły program wychowania przedszkolnego lub program nauczania do danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego na dany etap edukacyjny.

6. Dyrektor przedszkola lub szkoły, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza do użytku w danym przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej, danej innej formie wychowania przedszkolnego lub szkole przedstawiony przez nauczyciela lub zespół nauczycieli odpowiednio program wychowania przedszkolnego lub programy nauczania, o których mowa w ust. 1 i 3.

Art. 22aa. 1. Nauczyciel może zdecydować o realizacji programu nauczania:

1) z zastosowaniem podręcznika, materiału edukacyjnego lub materiału ćwiczeniowego lub

2) bez zastosowania podręcznika lub materiałów, o których mowa w pkt 1.

Nauczanie przedmiotu bez podręcznika jest dość kontrowersyjnym rozwiązaniem, mocno utrudniającym uczniom przygotowywanie się do lekcji, a zwłaszcza do sprawdzianów wiadomości. Daje jednak możliwość zyskania na czasie i doczekania momentu, gdy pojawi się jakaś alternatywa dla twórczości prof. Roszkowskiego. O ile minister Czarnek, w swojej iście inkwizytorskiej zaciekłości, w ogóle do tego dopuści.

Karol Winiarski

Katastrofa ekologiczna, która dotknęła Odrę stała się głównym tematem politycznym drugiej połowy sierpnia spychając na drugi i trzeci plan inflację, brak węgla na składach, wojnę w Ukrainie, nie mówiąc już o kolejnej fali pandemii, która właśnie osiągnęła swój szczyt, a o której nikt już nie mówi. Za kilka tygodni, o ile nie dojdzie do pogłębienia się negatywnych konsekwencji albo nie pojawią się nowe sensacyjne informacje dotyczące przyczyn tragedii, opinia publiczna straci zainteresowanie tym co wydarzyło się w Odrze. Mimo blamażu polskich władz nie będzie to miało również długotrwałego przełożenia na sondaże wyborcze. Skoro 200 tys. nadmiarowych zgonów w ciągu dwóch lat pandemii, największa w ciągu ostatniego ćwierćwiecza inflacja czy pasożytowanie na narodowym majątku przez działaczy PiS i ich rodziny nie załamały notowań Zjednoczonej Prawicy, to dlaczego miałyby to spowodować setki ton śniętych ton i miliony martwych ślimaków?

Odrzańska katastrofa po raz kolejny pokazała słabość naszego państwa w różnych aspektach jego funkcjonowania. Okazało się, że nie ma stałego monitoringu stanu największych polskich rzek. Laboratorium w Puławach odmówiło badania śniętych ryb uzasadniając to brakiem odpowiednich odczynników. Urząd Wojewódzki we Wrocławiu był sparaliżowany, ponieważ wojewoda przebywał na urlopie – podobnie zresztą jak i Minister (a w zasadzie zgodnie z nowymi trendami Ministerka) Klimatu. Wody Polskie zarządzające wszystkimi rzekami i akwenami wodnymi w Polsce zostały kilka lat temu podporządkowane ministrowi odpowiedzialnemu za infrastrukturę (nie za ochronę środowiska), a ten uważa, że rzeka to odpowiednik autostrady, jest użytkiem a nie ekosystemem i to co w niej żyje nie ma większego znaczenia. Premier podobno przez dwa tygodnie nie był informowany o katastrofalnej sytuacji w drugiej co do długości polskiej rzece i nic o rozgrywającym się dramacie nie wiedział. Chaos, niekompetencja i strach przed podejmowaniem decyzji doprowadziły do katastrofalnej opieszałości. Nawet jeżeli nie miało to bezpośredniego wpływu na rozmiar tragedii, to skompromitowało nas w oczach europejskiej, zwłaszcza niemieckiej, opinii publicznej. Czy naprawdę dolnośląscy i lubuscy decydenci mieli nadzieję, że nasi zachodni sąsiedzi nie zauważą płynących ich graniczną rzeką martwych ryb?

Zarzuty opozycji wobec rządzących są jak najbardziej uzasadnione, ale pachną też hipokryzją. Posłowie i posłanki Koalicji Obywatelskiej, głównie z Partii Zielonych, alarmowali o sytuacji na Odrze już na przełomie lipca i sierpnia. Wówczas jednak nie wzbudziło to zainteresowania nie tylko rządzących, ale też liderów ugrupowań opozycyjnych. Dopiero gdy okazało się, że temat może byś nośny politycznie, pojawili się nad dotkniętą katastrofą rzeką, a Donald Tusk powołał nawet sztab kryzysowy, który nie wiadomo czemu miał służyć i o którym słuch szybko zaginął.

Polska polityka ogranicza się już wyłącznie do pijaru. W trakcie odrzańskiej katastrofy Mateusz Morawiecki osobiście przeprowadzał kontrolę stanu technicznego autobusów. A w zasadzie jednego autobusu, ponieważ okazało się że był to czteroletni pojazd należący do państwowej spółki transportowej (po co państwu w ogóle taka spółka?), który całkowicie przypadkowo jechał właśnie drogą, na której pojawił się nasz premier i Główny Inspektor Transportu Drogowego. Nie do końca wiadomo jakie uprawnienia ma szef rządu do sprawdzania stanu technicznego pojazdów, ale kontrola wypadła pomyślnie. Była to oczywiście ustawka mająca pokazać troskę naszego rządu o Polaków po ostatniej katastrofie w Chorwacji, chociaż wszystko wskazuje na to, że tragedia była spowodowana zaśnięciem kierowcy, a nie awarią autobusu. Szkoda, że Pan premier nie zainteresował się jak to się stało, że pielgrzymkę do Medjugorie (tamtejsze objawienia nie są zresztą oficjalnie uznane przez Kościół Katolicki) organizowało biuro podróży „U brata Józefa” działające bez wymaganych zezwoleń i otwarcie reklamujące swoje usługi na stronie internetowej. Widocznie żaden urzędnik nie odważył się skontrolować tak umocowanego biznesu.

Ciągle nie wiadomo co spowodowało ekologiczną katastrofę w Odrze. Domniemane przyczyny – złote algi, zrzut solanki z KGHM, spuszczenie mocno natlenionej wody z Elektrowni Opole, ścieki z Bumaru-Łabędy, niski stan wód i dziesiątki innych powodów, w dalszym ciągu są tylko hipotezami, które w żaden sposób nie zostały udowodnione ani przez polskie, ani przez niemieckie laboratoria i instytuty naukowe. Opozycja od razu postawiła na rtęć powołując się na niemieckie wyniki badań, które szybko okazały się nie do końca takie jak je przedstawiano – rtęć w Odrze była, ale nie w ilości, które mogłyby spowodować taką katastrofę. Strona rządowa uczepiła się złotych alg, co ma jej zdaniem oznaczać naturalne przyczyny tragedii. Tyle, że te organizmy rozwijają się w wodach słonych, a Odra, jak zresztą każda inna rzeka, jest naturalnym ciekiem słodkowodnym. Skoro pojawiły się tam związki soli, to ktoś je musiał do niej wpuścić.

Możliwe, że nigdy się nie dowiemy, co było przyczyną ekologicznej katastrofy. Być może zresztą nie było jednej przyczyny i powodem zatrucia organizmów żyjących w tej rzece była kumulacja różnych czynników. Wówczas trudno będzie komuś w sposób jednoznaczny przypisać winę. A od tego już tylko krok do kolejnych spiskowych teorii, które zaczną żyć swoim własnym życiem. Aż dziw, że dotychczas prawie w ogóle nie jest eksponowany tak bardzo zawsze popularny wątek rosyjski. Prawdopodobnie dlatego, że oznaczałoby to podważenie jednego z zasadniczych przekazów Zjednoczonej Prawicy ostatnich lat – skutecznego dbania o bezpieczeństwo Polaków. Opozycja zaś woli przypisać rządzącym bardziej bezpośrednią odpowiedzialność niż nieupilnowanie agentów Putina.

Klasyczne są za to reakcje polskiego rządu. Po pierwsze, próby zlekceważenia problemu i przekonywanie, że w całej Europie, a już zwłaszcza w Berlinie, ryby masowo zdychają. Po drugie, piętnowanie opozycji za polityczne wykorzystywanie skandalu (tak jakby w przypadku kompromitacji władz Warszawy w sprawie „Czajki”, politycy PiS-u zachowywali wstrzemięźliwość). Po trzecie, przerzucanie się odpowiedzialnością w rządzie pomiędzy ludźmi Morawieckiego a Ziobry. No i po czwarte, pomysł podwyższenia kar za zanieczyszczanie rzeki – z pewnością szalenie skuteczny, zwłaszcza w razie niewykrycia sprawców. Tymczasem rozwiązania są dość proste i od lat wszędzie stosowane. Przede wszystkim należy ograniczyć w pozwoleniach wodno-prawnych możliwość przekraczania norm środowiskowych, co jest w Polsce zjawiskiem powszechnym, zwłaszcza w stosunku do wielkich firm. Poza tym należy wprowadzić stały monitoring przynajmniej największych polskich rzek, co pozwoliłoby na natychmiastowa reakcję po zasygnalizowaniu skażenia. Tyle, ze to rozwiązania kosztowne i mało spektakularne. Lepiej zapowiedzieć podniesienie kar. Ciemny lud to kupi.

Opozycja w swoich pomysłach nie jest lepsza. Postulat wprowadzenia stanu wyjątkowego czy stanu klęski żywiołowej należy do klasyki żądań strony, która aktualnie nie sprawuje władzy. Jedyną korzyścią byłaby możliwość wypłacenia odszkodowań dla pokrzywdzonych przedsiębiorców, ale to akurat można załatwić odrębną ustawą. Przy okazji po raz kolejny widać krótkowzroczność liderów opozycji. Jeżeli za rok notowania Zjednoczonej Prawicy nie będą jej dawały szans na utrzymanie władzy, to może ona w końcu „spełnić” żądania opozycji. Wprowadzenie jednego ze stanów nadzwyczajnych automatycznie zawiesza możliwość przeprowadzenia wyborów parlamentarnych, nawet jeżeli dotyczy tylko niewielkiego obszaru kraju. Przedłużając go lub wprowadzając na nowo co jakiś czas w różnych rejonach kraju, można w ogóle zlikwidować polski parlamentaryzm, o czym nikt przy uchwalaniu Konstytucji nie pomyślał. Byłoby to oczywiste polityczne nadużycie. No, ale skoro opozycja się tego domaga … .

Klasycznym żądaniem jest również zwołanie posiedzenia Sejmu. To oczywiście demokratyczny standard, ale wzajemna nawalanka na oczach opinii publicznej nie uratuje żadnej żywej istoty w żadnej z polskich rzek. Ważniejsze są posiedzenia komisji sejmowych z udziałem eksportów, o ile służą szukaniu rozwiązań zaistniałej sytuacji i niedopuszczeniu powtórzenia się takich katastrof w przyszłości. Od ustalania winnych są inne organy, chociaż w tym przypadku będzie trzeba poczekać na zmianę układu władzy. Chyba, że Zbigniew Ziobro uzna, że warto w ten sposób pogrillować ludzi Mateusza Morawieckiego, a Jarosław Kaczyński wyrazi na to zgodę.

Niewielka za to jest nadzieja, że w przyszłości nie będą się powtarzały takie bezpośrednie dowody nieudolności urzędniczej. Na niższych szczeblach trwa selekcja negatywna – wysokość wynagrodzeń z pewnością nie przyciąga ludzi najbardziej kompetentnych. Na wyższych decydują kryteria polityczne. Zasada bmw – bierny, mierny, ale wierny – jest powszechnie stosowana i to nie tylko na poziomie administracji rządowej. A to oznacza jedno. Zmiana władzy będzie skutkowała zmianami personalnymi. Ale niekoniecznie muszą to być zmiany jakościowe.

Karol Winiarski

Demokracja, o czym w ponurych żartach mamy zwyczaj przypominać, ustrojem idealnym nie jest, ale do tej pory lepszego nie wymyślono. Powiedzenie to wówczas tylko ma sens, jeżeli zidentyfikujemy pierwotne źródło podobnych utyskiwań – kondycję władzy ustawodawczej. Swoją drogą, w następstwie obecnych zawirowań politycznych w Kraju, najprawdopodobniej niewiele brakuje, byśmy niebawem po raz kolejny powtarzali słowa Wyspiańskiego o złotym rogu oraz czapce z piór. Także w kontekście realizacji idei autorstwa de Montesquieu…

Sprawy spychane poza nurt problemów uznawanych za spektakularne zawsze bledną. Cierpią tym samym Obywatele. Oczywiście można zadać sobie wątpiące pytania, jaki na dłuższą metę sens ma tego rodzaju wartościowanie, skoro zagadnienia arbitralnie uważane za mniej istotne – niejednokrotnie nawet marginalne – przyczyniają się „tu i teraz” w lokalnym ujęciu do napięć, a potencjalnie mogą dać o sobie znać na arenie szerszej? Zagadnień takich jest bez liku, ale z drugiej strony nikt nie da gwarancji, że przyjdzie taki dzień, w którym przestaną „trzymać się w ryzach”. Przyczyn tego można wskazać szereg, by wymienić najistotniejsze: mylne przeświadczenie społeczne, jakoby trwanie w fatalnym stanie prawnym jest nienaruszalne, wzmacniane dodatkowo – również błędnym – przekonaniem o znikomej roli jednostki w procesach społecznych, jak również – z drugiej strony – istnienie koterii, którym zmiany prawne służące Polakom są wyjątkowo nie na rękę.

Specjaliści z zakresu szeroko pojętych nauk humanistycznych utrzymują, że decentralizacja zapoczątkowana po Okrągłym Stole należy do najdonioślejszych zdobyczy Odrodzonej Polski. Trudno nie przyznać temu racji, ale… Otóż właśnie, tutaj wracamy do wagi wyborów, w tym także do ich konsekwencji. Konsekwencji poniekąd spiętrzanych na mocy obowiązującego prawa. Różnią się one w zależności od szczebla władzy, co absolutnie nie oznacza, że pozostają wzajemnie bez związku.

Często powracają pytania o to, czy radni pozostają zobowiązani – a jeżeli tak, to na jakich warunkach – do ustosunkowywania się na piśmie do postulatów wnoszonych przez mieszkańców. Sucha interpretacja prowadzi do odpowiedzi negatywnych – obowiązku takiego radni nie mają, a zatem nie są obligowani jakimikolwiek terminami [Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 ze zm.).].

W tym miejscu najczęściej dyskusja, zainicjowana w dobrej wierze, ulega zerwaniu, ponieważ indagowani samorządowcy mają w zwyczaju jednostronnie interpretować literę prawa, zastawiając się – nierzadko wręcz zakrzykując, lecz w praktyce częściej zupełnie nie podejmując otwartego dialogu (strach lub braki wychowania dają znać o sobie) – postulatami w rodzaju „nie mam takiego obowiązku, ponieważ nie muszę kierować się instrukcjami”.

Życie dojrzałe cechuje się, między innymi, umiejętnością brania odpowiedzialności za powzięte decyzje. Zakres tego rozszerza się, gdy przechodzimy z domeny prywatnej w publiczną. Co bowiem, na dobrą sprawę, w istocie stać może na przeszkodzie, ażeby radny z własnej woli podobnej odpowiedzi udzielił, bez względu na to, ile to miesięcy do kolejnych wyborów pozostało?! Obok zwyczajnej dobrej woli, oczywiście podbudowanej życzliwością oraz kulturą osobistą, nic! Trzeba jednak nie zapominać o obowiązkach stawianym przed radnymi gmin, jak też przekazywanym w ramach mandatu kompetencjom. Radni bowiem nie są zobligowani, co nie stoi w konflikcie także ze zdrowym rozsądkiem, do zajmowania stanowiska w sprawach związanych z orzekaniem o jawności realizacji zadań poszczególnych organów gminnych (ciekawostka: Radny Litewka składając ostatnią interpelację pomylił nie tylko nazwę jednego z Wydziałów Urzędu Miasta, ale zdaje się zapomniał, że przekroczył kompetencje; zresztą nie dziwi to w świetle wykazywanego zachowania, bowiem Radny Litewka już bardzo dawno temu przestał interesować się Miastem, a raczej zawsze te problemy lekceważył). Co równie istotne, zakładając brak formalnych przeszkód przed udzieleniem odpowiedzi, postulaty wyborców nie są objęte przedmiotowym zakresem kodeksu postępowania administracyjnego, czym (również) należy tłumaczyć tak brak obowiązku do formułowania odpowiedzi (pisemnej), jak też istnienia ram czasowych na spełnienie tego – na zasadzie dobrowolności – obowiązku [Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).].

Prawo to jednak nie zakazuje, wracając do wykazywanej przez radnych zadziwiającej tendencji do sprytnej interpretacji przepisów, by na pytania, na które radny może odpowiedzieć samodzielnie, odpowiedzi tej winien udzielić bezzwłocznie. Jeżeli jest to wykluczone z przyczyn merytorycznych, radny powinien wskazać przypuszczalny termin, kiedy taką odpowiedź będzie w stanie sformułować. W szczególności dotyczy to wszelkich zagadnień, na które wynikające z nich pytania radny nie jest władny udzielić odpowiedzi samodzielnie. Wówczas samorządowiec powinien przekazać zapytanie do właściwego organu gminy, a o procedurze tej poinformować mieszkańca.

Dzieci i ryby, mawia się, głosu nie mają. Chociaż w bieżących dniach to anachroniczne porzekadło nabiera nowego znaczenia, albo wyłącznie przypominamy je sobie lub dopiero uzmysławiamy głębszy sens, to może stanowić również wskazówkę dla mieszkańców, a tym samym przestrogę dla ich wybrańców. Bo chociaż, o czym zresztą przypomniał autorowi niniejszych słów przed laty Rzecznik Praw Obywatelskich, jedynym orężem wyborcy w rozliczeniu nierzetelnego radnego jest karta wyborcza, to jeszcze tę w ręku mamy… Podejmowane decyzje samorządowców być może już niebawem skłonią Polaków do roztropniejszego podejmowania wyborów nad urną. Wyjątkiem nie jest tutaj – tonący w betonie i długach – Sosnowiec!

Jakub Tomasz Hołaj-Krzak

Warszawa, 21 VIII 2022

Na terenie składowiska odpadów zlokalizowanego na pograniczu Niwki i Radochy doszło w nocy z 17 na 18 sierpnia do pożaru. W miejscu, które bez mała dwa lata temu „zasłynęło” w szerokich mediach z tego samego powodu.

Ze zgoła odmiennych przyczyn brylują, na szczęście (jeszcze) w skali subregionalnej, Radni powiązani z Panem Prezydentem Chęcińskim, a którzy – za przykładem Lidera – dokonali secesji. Na uwadze mam oczywiście Panią Radną Samul oraz Panów Radnych Krawca i Wnuka.

Towarzystwo to jest iście doborowe. Oczywiście jedyne kryterium podobnej oceny stanowić może wyłącznie merytoryka. Tryumf jej jednak, z natury rzeczy, zawsze idzie w parze ze śmiałością światłych idei. Jeżeli o Pani Radnej wyważonego zdania wyrobić sobie jeszcze nie można, z uwagi na kilkumiesięczny staż w Radzie Miasta (Pani Radna objęła mandat po zmarłym – w mniej lub bardziej jasnych okolicznościach – Panu Radnym Wojtusiaku), nawet pomimo wykazywanej bezapelacyjnie pracowitości, to na podobne wątpliwości w kontekście zasług Panów Radnych pozwolić sobie nie można. Jednym z poważnych filarów, a można pokusić się o uznanie ich za wyróżniki, służby (!) rzeczonych Samorządowców jest troska o środowisko naturalne. By wymienić tylko nieliczne spośród spektakularnych zasług, nie można nie wspomnieć o uchronieniu przed katastrofą ekologiczną połaci dawnych piaskowni na pograniczu Sosnowca i Jaworzna, zapobieżeniu ekspansji centrów magazynowych na obszary gęsto zamieszkane i sąsiadujące z terenami rekreacyjnymi, jak też zahamowaniu degradacji terenów leśnych przy granicy z Dąbrową Górniczą oraz, już przywołanym, Jaworznem. Biorąc pod uwagę te oczywiste dowody na zaangażowanie w sprawy Sosnowca, nadto zestawiwszy je z niesłychanie wysokimi standardami komunikacji z Mieszkańcami, wróżyć można nie tylko Miastu rychłego wychodzenia na prostą po nadchodzących perturbacjach (tych brakować nie będzie, nie tylko z uwagi na koniunkturę światową i politykę centralną), ale także Pani Radnej powodzenia z tytułu nabywania szlifów pod skrzydłami wypróbowanych Mentorów.

Warto przywołać w tym miejscu kilka najświeższych faktów, które od niedawna dopiero potwierdzają domysły wynikające z wnikliwego oglądu sytuacji i racjonalnego wnioskowania. Po skonfliktowaniu Pana Prezydenta Chęcińskiego, którego zalążek należy lokować na wiele miesięcy wstecz, w Radzie Miasta zaczęła dawać o sobie znać polaryzacja wewnątrz obozu liberalnego o stosunkowo szerokim spektrum światopoglądowym. Efektem tego stało się założenie w Sosnowcu przyczółka nowej siły politycznej na polskiej scenie, firmowanej przez Przewodniczącego Hołownię. Jednym z jej atutów jest, upraszczając dla zachowania uwagi, przywiązanie dużej wagi do ochrony środowiska naturalnego, co jest typowe dla środowisk lewicowych, a tym samym z trudem może być odnajdywane na listach problemów priorytetowych polityków nurtu konserwatywnego (nieszczęśliwa koincydencja z obecnie trwającą walką o Odrę, a w zasadzie rozpaczliwymi próbami unikania odpowiedzialności, to tylko jeden z wielu tego przykładów). Można oczekiwać, to uwaga tytułem dygresji, że kluczem do sukcesu w podzielonej sporem politycznym Polsce będzie odnalezienie takiej przystani dla elektoratu spolaryzowanego (i zdezorientowanego), która tradycyjne wartości łączyć będzie z uniwersalnymi i zdroworozsądkowymi, zwłaszcza w dobie walki o zminimalizowanie następstw katastrofy klimatycznej.

Jak to ma się do naszego podwórka? Otóż wspomnieni Radni, z nieocenionym wsparciem Pana Bartosa – ambitnego Działacza ekologicznego, starają się zbić kapitał właśnie przez eksplorację tej niszy. Rozentuzjazmowani Mieszkańcy a to mogą minąć Radnych na ścieżce rowerowej wzdłuż ulicy Generała Władysława Andersa (tak, w cieniu chylących się ku upadkowi ruin wiadomego Zakładu), a to spotkać na spacerze o znamionach historycznych w trójkącie ulic Białostockiej, Kieleckiej i Lenartowicza, czy też uczestniczyć w spędach weekendowych, gdzie na tle grillowanych smakołyków tym wspanialej prezentuje się kotwica finansowa Miasta – sławetny Zagłębiowski Park Sportowy. Nic nie dzieje się, co jasne, bez wiedzy i zgody Pana Prezydenta.

Przychodzi pamiętna noc ze środy na czwartek – pożar składowiska odpadów. Co robią Radni, przynajmniej w ulubionej sferze aktywności – mediach społecznościowych?! Otóż Pani Radna Samul w środę, kilkanaście minut przed 20, podsumowuje spacer z Mieszkańcami. Następnie zapada kurtyna. Proszona jeszcze wczoraj o komentarz, sprawę przemilczała. Dla odmiany, Panowie Radni zdaje się odznaczyli się większą śmiałością, jednakże w dalszym ciągu daleką od oczekiwanej po (doświadczonych) Pracownikach Samorządu. Pan Radny Krawiec uraczył Mieszkańców jedynie znamiennymi hasztagami „#SpaceryDlaDzielnicy”, „#InternetowyDyżurRadnego”, „#Pieczonkizradnymi” oraz „#Radniwterenie”, natomiast Pan Radny Wnuk – po, już przywołanym, wspólnym poście z Panią Radną (spacer), bladym świtem w czwartek grzmiał o asfaltowaniu ronda Jana Pawła II, by po ponad godzinie wspomnieć o innej przechadzce, a po kolejnych dwunastu zareklamować bezpłatne porady prawne. Innymi słowy, o pożarze cisza! Oczywiście, podobnie jak Pani Radna, Panowie Radni nie odnieśli się do tej sprawy, nie wyjaśnili też przyczyn leżących u podstaw owej „medialnej niemocy”.

Jaka była reakcja Pana Prezydenta?! Otóż można przewrotnie zauważyć, że jednak źle się stało, iż nie skorzystał z okazji i poszedł w ślady politycznego Narybku, czyli sprawy w sposób zwyczajny nie przemilczał. Swój umiarkowanie długi post (czwartek, wczesne popołudnie) Pan Prezydent dopiero w trzecim akapicie poświęcił realizacji spodziewanego scenariusza – szukania winnych wszędzie poza aleją Zwycięstwa 20. Nie uszło to uwadze nie tylko świadomych, ale przede wszystkim rozzłoszczonych Mieszkańców, którzy głusi byli na demagogiczne pseudoargumenty Włodarza. Pseudoargumenty, które chociażby w sąsiednich Mysłowicach nie miały racji bytu przy działaniach mających na celu zapobieżenie skutkom oddziaływań na środowisko po podobnych zdarzeniach. Przynajmniej Pan Prezydent miał na tyle odwagi, by – za radą Pana Markowskiego w znanej kilku pokoleniom Polaków piosence – „ze sceny zejść” dosłownie w ostatniej chwili i zrezygnować z powielania kompromitujących Miasto i Urząd opinii. Szkoda tylko, że wyłącznie w wirtualnej przestrzeni Facebooka.

Co jednak ostatnio czynił Pan Prezydent, przynajmniej w sferze działań proekologicznych? W minioną niedzielę (14 sierpnia), jak czytamy u Pana Redaktora Czyża, Pan Prezydent heroicznie rezygnuje z wypoczynku w zaprzyjaźnionym Dziwnowie i – przyodziany w koszulkę promującą szacunek dla Bliźniego (nie zapominajmy, że w tym miesiącu mijają dwa lata od pamiętnej burdy zainicjowanej przez stadionowych bandytów na placu Stulecia, których to Pan Prezydent gloryfikuje, a zatem przy samym Centrum Informacji Miejskiej, gdzie owe koszulki można było niedługo później nabyć) – w pocie czoła stara się zażegnać skutki katastrofy ekologicznej na Odrze…

Jakub Tomasz Hołaj-Krzak

Warszawa, 20 VIII 2022

Starsi Polacy, pamiętający okres pierwszej Solidarności, mogą odczuwać swojego rodzaju deja vu. W 1981 roku, w okresie narastających braków wszystkiego, już w miesiącach letnich pojawiły się obawy przed zimą. Umiejętnie podsycane przez komunistyczne władze powodowały osłabienie poparcia dla opozycji, co skutecznie przygotowywało grunt pod wprowadzenie stanu wojennego. Między innymi dlatego operacja rozpoczęta w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku zakończyła się sukcesem władzy, a opór społeczny był daleko mniejszy niż spodziewali się liderzy Solidarności. Polacy od wolności bardziej cenili sobie bezpieczeństwo.

Teraz realia polityczne i gospodarcze są oczywiście zupełnie inne, ale strach przed zimą mimo rekordowych temperatur za oknem, ponownie się pojawił. Powodem jest oczywiście niepewność co do możliwości zapewnienia ciepła w mieszkaniach i domach w najchłodniejszych miesiącach roku. To z jednej strony kwestia fizycznej dostępności węgla, gazu czy oleju opałowego, ale przede wszystkim kosztów ich zakupu. Mimo zapewnień rządzących, że niczego nie zabraknie, niepokój pozostaje. Trudno się temu dziwić, skoro twierdzenia Mateusza Morawieckiego nie po raz pierwszy mają się nijak do faktów, a kolejne dowody nieudolności obecnej ekipy (katastrofa ekologiczna na Odrze, o której premier dowiedział się podobno dwa tygodnie po jej pierwszych symptomach) wzmagają wątpliwości co do wiarygodności obecnej ekipy.

Przez dziesiątki lat Polska węglem stała, a za komuny eksport „czarnego złota” był najważniejszym źródłem dewiz dla naszego kraju. Gdy kilkanaście lat temu okazało się, że więcej węgla importujemy niż eksportujemy, wywołało to ogromne zdziwienie w całym społeczeństwie. Mimo tego jeszcze w trakcie szczytu klimatycznego w Katowicach niewiele zapowiadało, że z dostępnością tego surowca mogą być kłopoty. Hałdy przy elektrowniach były pełne, a Prezydent zapewniał, że węgla starczy na dwieście lat. Teraz nastąpiło bolesne zderzenie z rzeczywistością. Powodem jest zbieg kilku przyczyn.

Embargo na węgiel rosyjski, który pokrywał większość naszego zapotrzebowania importowego, zostało wprowadzone przez Polskę przed decyzjami UE bez szczegółowej analizy możliwości jego zastąpienia przez innych dostawców. Podobnie jak w przypadku wielu innych sankcji, także i w tym przypadku, w większym stopniu zaszkodziło ono krajowi je wprowadzającemu niż Rosji. Trzeba było być wyjątkowym ignorantem, aby wierzyć, że Putin wycofa swoje wojska z Ukrainy pod wpływem wprowadzanych ograniczeń. Sankcje mogą zadziałać jedynie w dłuższej perspektywie uniemożliwiając Rosji odbudowę jej potencjału militarnego, o ile świat, a przynajmniej Europa, zachowają w tej sprawie solidarność. A na to się nie zanosi.

Mimo rekordowo niskich zapasów w państwowych elektrowniach, państwowe kopalnie sprzedawały węgiel zagranicznym dostawcom. Kierowały się oczywiście interesem ekonomicznym (wieloletnie kontrakty z energetyką przewidują ceny znacznie niższe niż obecnie obowiązujące na rynkach światowych). To oczywiście z gospodarczego punktu widzenia racjonalne działanie, ale cała retoryka o wyższości państwowego nad prywatnym uzasadniana była właśnie niedopuszczeniem do takich sytuacji. Na dodatek, mimo ostrzeżeń minister klimatu Anny Moskwy, dopiero w lipcu premier Morawiecki się „obudził” i panicznie zażądał od spółek państwowych interwencyjnych zakupów węgla na rynkach światowych.

Braki węgla kamiennego w państwie, które kiedyś było węglowym mocarstwem, budzi oczywiście u wielu zdziwienie. Zrzucanie całej winy na obecnie rządzących byłoby jednak znaczącym uproszczeniem. Problem tej gałęzi gospodarki polega na drastycznych zmianach cen tego surowca na rynkach światowych w ostatnich latach. Ponieważ inwestycje w górnictwie są bardzo kosztowne i trwają wiele miesięcy, a nawet lat, podejmowanie decyzji obarczone jest ogromnym ryzykiem. To co dzisiaj jest opłacalne, za rok może się okazać całkowicie chybionym z ekonomicznego punktu widzenia działaniem. Do tego dochodzą wysokie koszty wydobycia polskiego węgla wynikające z coraz mniej dostępnych zasobów oraz znacznie niższej niż w innych krajach wydajności. Niezależnie od tego kto rządzi w Polsce, panicznie boi się protestów górniczych, co skutkuje praktycznym wyłączeniem górnictwa węgla kamiennego z zasad gospodarki rynkowej. Co więcej, jakość wydobywanego w Polsce węgla pozostawia dużo do życzenia. Gdy kilka lat temu pojawił się pomysł wprowadzenia norm jakościowych, które miałyby zablokować import taniego węgla rosyjskiego, okazało się, że rzeczywiście wyeliminowałoby to z rynku węgiel. Tyle, że polski.

Trzy grosze dorzuciła do problemu histeria klimatyczna. W trakcie konwencji tworzonej przez Roberta Biedronia Wiosny w początkach 2019 roku zapoczątkowana została licytacja co do terminu likwidacji polskiego górnictwa węgla kamiennego. Tak jakby to kopalnie, a nie energetyka węglowa, odpowiadała za emisje dwutlenku węgla. Tymczasem o dacie likwidacji tego działu gospodarki powinny decydować kwestie ekonomiczne i postępy procesu transformacji polskiej energetyki. Swoje zrobiły też galopujące od kilku lat opłaty za emisję CO (system ETS). W efekcie po cichu zamknięto w ostatnich latach kilka kopalń, a procesy inwestycyjne, które pozwoliłyby odtworzyć zmniejszające się moce produkcyjne, prawie całkowicie ustały. To jednak wspólna „zasługa” rządzących jak i opozycji, która najczęściej krytykowała obecne władze za zbyt wolne działania likwidacyjne, a teraz wypomina brak możliwości zwiększenia wydobycia deficytowego surowca.

Pozornie lepiej wygląda sytuacja z gazem. Dzięki rozbudowie terminalu gazowego w Świnoujściu, budowie Baltic Pipe oraz kilku połączeń z sąsiednimi państwami – tzw. interkonektorów – udało się w pełni uniezależnić od dostaw z Rosji. Tym samym, zakręcenie kurków przez Gazprom na kilka miesięcy przed wygaśnięciem długoterminowego kontraktu gazowego, nie spowodowało na razie większych perturbacji. Jest jednak poważny problem. O ile dostawy LPG przez gazoport zostały w pełni zakontraktowane (głównie z Kataru i USA), to niejasna jest sytuacja z nowym rurociągiem ze złóż norweskich. Jego przepustowość sięga 10 mld m³ rocznie, ale jedynie około 1/3 gazu pochodzić będzie ze złóż należących do PGNiG. Pozostałe trzeba kupić od innych (Norwegii i Danii), a tu chętnych do zakupu jest znacznie więcej. Z niejasnych wypowiedzi członków zarządu PGNiG i ministrów wynika, że nie zostały jeszcze podpisane stosowne umowy. Może się więc zimą okazać, że Balic Pipe nie będzie wykorzystany nawet w połowie. Jeżeli nie będzie możliwości sprowadzenia gazu z Litwy, Czech, Słowacji czy Niemiec (w tych trzech ostatnich przypadkach byłby to gaz rosyjski rewersem przesyłany do Polski), może się okazać, że zabraknie kilku mld m3 gazu. Tym bardziej, że magazyny mamy co prawda pełne, ale pozwalają one zmagazynować jedynie 15% gazu zużywanego corocznie w naszym kraju. To jeden z najniższych wskaźników w UE.

Energia atomowa to tradycyjnie w Polsce pieśń przyszłości. Po upadku komuny wstrzymano, a wkrótce potem całkowicie zrezygnowano, z budowy elektrowni atomowej w Żarnowcu. Budowana w tym samym czasie elektrownia w czeskim Temelinie, po kilku latach przerwy została dokończona i od wielu lat bezpiecznie dostarcza naszym południowym sąsiadom tanią i nieszkodliwą dla klimatu energię. W Polsce do pomysłu budowy energetyki jądrowej wrócono za rządów PO-PS Wydano wówczas kilkaset milionów złotych na funkcjonowanie spółki, która miała zbudować w Polsce elektrownię atomową, a nie znaleziono nawet lokalizacji, o rozstrzygnięciach dotyczących technologii i partnera zagranicznego nie wspominając. Z pewnością jednak prezes Aleksander Grad (były minister w rządzie Donalda Tuska) i inni członkowie zarządu i rady nadzorczej narzekać nie mogli – co miesiąc ich konta zasilały kilkudziesięciotysięczne kwoty wynagrodzenia. Podobna sytuacja ma miejsce od czasu przejęcia władzy przez Zjednoczoną Prawicę. Na dodatek dymisja pełnomocnika rządu do spraw strategicznej infrastruktury energetycznej Piotra Naimskiego po raz kolejny opóźni przygotowania do budowy pierwszej elektrowni atomowej w Polsce. Odwołany minister miał dość jasną koncepcję – stawiał na tradycyjne rozwiązania (duże bloki) i Amerykanów pod których zostały ustawione kryteria przetargowe. Teraz do gry wrócili Francuzi i Koreańczycy (ci drudzy stali się niedawno niespodziewanie głównymi dostawcami uzbrojenia dla polskiego wojska), co oznacza konieczność rozpisania przetargu od nowa. Żywa jest też koncepcja budowy niewielkich reaktorów. Są one o wiele tańsze i oczywiście byłyby szybciej zbudowane, gdyby nie pewien problem. Nigdzie jeszcze nie funkcjonują i są najczęściej w fazie projektowania.

Znacznie gorzej wygląda stan polskich źródeł energii odnawialnej. Ustawa 10h (zakaz budowy turbiny wiatrowej w odległości od zabudowań mniejszej niż dziesięciokrotna jej wysokość, ale i zakaz budowy domów w takiej odległości) zabił szybko rozwijającą się branżę energetyki wiatrowej i pozbawił nas co najmniej 5 gigawatów mocy. To drugi wielki „sukces” Anny Zalewskiej po likwidacji gimnazjów, za co w nagrodę dostała dobrze opłacany fotelik w Parlamencie Europejskim. Morskie farmy wiatrowe powstaną najwcześniej za kilka lat, o ile „koledzy królika” zasiadający w koncernach energetycznych i firmach budowlanych w ogóle poradzą sobie z tak poważnymi inwestycjami. Jak widać na przykładzie elektrowni Jaworzno nawet budowa i eksploatacja bloku węglowego przerosła możliwości polskich inżynierów. Bardzo duży przyrost mocy nastąpił za to w instalacjach fotowoltaicznych dzięki dogodnym warunkom wspomagania finansowego takich inwestycji w gospodarstwach indywidualnych. Tylko, że „zapomniano” o sieci przesyłowej, która nie jest w stanie obsłużyć tak dużych i zmiennych obciążeń – w słoneczne dni prosumenci „oddają” energię do sieci, a w pochmurne i w nocy ją pobierają. Zresztą w zimie to źródło energii, w przeciwieństwie do turbin wiatrowych, nie odgrywa z oczywistych względów aż tak znaczącej roli. Wieje często, ale świeci rzadko i krótko.

Mateusz Morawiecki, którego pozycja w obozie rządzącym po kolejnych problemach z KPO jest mocno osłabiona, wpadł w panikę i zadziałał standardowo – postanowił wydać pieniądze, których nie ma w budżecie i które będą spłacały kolejne pokolenia. Wybrał przy tym wariant powszechności, który oczywiście jest najbardziej kosztowny. Standardowa była też reakcja opozycji. Poza słusznym zarzutem wybiórczości programu (dopłatę mieli dostać jedynie opalający domy węglem) postanowiła jednocześnie skrytykować PiS za rozrzutność i … zaproponować wydanie jeszcze większych pieniędzy. Poprawki Senatu oznaczały bowiem, że koszt dopłat wzrósłby do 80 mld zł (z 11,5 mld zł przewidzianych przez projekt rządowy i około 50 mld zł, jeżeli zostaną zrealizowane zapowiedzi dopłat do innych źródeł ciepła).

Alternatywą wobec zrzucania pieniędzy z helikoptera, którą formułują krytycy obecnej władzy, jest wprowadzenie kryterium dochodowego. Co ciekawe, mówią to zarówno politycy lewicy jak i Leszek Balcerowicz, który nawet uznał takie rozwiązanie za moralnie słuszne. Przekonanie, że tylko biedni powinni dostawać wsparcie i uznawanie tego za rozwiązanie w pełni sprawiedliwe, jest niestety dość powszechne. A przecież ludzie są biedni z różnych powodów. Niektórzy rzeczywiście całkowicie bez swojej winy zostali pokrzywdzeni przez los (lub Najwyższego, jeżeli ktoś wierzy we wszechmoc Absolutu). Są jednak wśród nich również tacy, którzy wyłącznie sobie „zawdzięczają” swoją nieciekawą sytuację życiową. Sam mam sąsiada, który pracą się nie skalał i stanowi utrapienie dla wszystkich mieszkańców naszego bloku. Z pewnością jednak jest to osoba, która będzie spełniała wszelkie, nawet najbardziej restrykcyjne, kryteria dochodowe (a żadnych innych zwolennicy ich wprowadzenia nie proponują). Za to wszyscy inni, którzy są odpowiedzialni i ciężko pracują, na żadne dofinansowanie ograniczone barierami dochodowymi się nie załapią. I to ma być moralnie sprawiedliwe?

Brak perspektywicznego myślenia, emocjonalne motywy działania, strach przed podejmowaniem niepopularnych społecznie decyzji w powiązaniu z „czarnymi łabędziami”, które w ostatnich latach napływają stadami, doprowadziły nas do sytuacji, z której nie ma dobrego wyjścia. Co gorsza, wiele wskazuje na to, że taki stan nieprędko się skończy. Jeżeli w tym roku wprowadzimy dopłaty kosztujące budżet państwa więcej niż program 500+, to nie będzie to prawdopodobnie jednorazowy wydatek. W następnych latach ceny energii cudownie nie powrócą do stanu sprzed kilku lat. A przecież za rok są wybory parlamentarne rozpoczynające kolejny kilkuletni cykl wyborczy. „Nic co przyznane, nie dostanie odebrane”. Grecja coraz bliżej.

Karol Winiarski

Donald Tusk ma proste rozwiązanie problemu naruszonej praworządności. Nie potrzeba żadnych ustaw, o zmianach w Konstytucji nie mówiąc. Wystarczą działania administracyjne. Konkretny przykład padł kilka tygodni temu na konwencji w Radomiu. Adam Glapiński zostanie pozbawiony stanowiska prezesa NBP, ponieważ pełni je nielegalnie – był wcześniej przez kilka miesięcy członkiem zarządu tej instytucji, co uniemożliwia pełnienie drugiej kadencji prezesa. Tak mówią opinie prawne. Zamówione i opłacone przez Platformę.

Pomysł spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem członków Platformy i innych wyznawców Tuska. Niczym to się nie różni od sytuacji w Prawie i Sprawiedliwości, gdzie opinie prezesa traktowane są jako prawda objawiona. Prawdopodobnie wielu członków uważa przynajmniej niektóre wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego za absurdalne, a nawet szkodliwe, ale solidarność grupowa i obawa o utratę stanowisk, wpływów i kasy powoduje, że milczą, a zapytani wyrażają bezgraniczne poparcie. Taki sam mechanizm występuje nie tylko w partiach, ale we wszystkich środowiskach, w których przywódca ma niepodważalną pozycję i preferuje autokratyczny styl sprawowania władzy. I ma konfitury do rozdania.

Poparcie dla tego pomysłu zgłosili również, na szczęście nieliczni, konstytucjonaliści. To przede wszystkim autorzy ekspertyz uzasadniających z formalno-prawnego punktu widzenia twierdzenia Donalda Tuska. Być może sporządzający je naukowcy prezentowali własne poglądy, ale trudno oczekiwać, że ktokolwiek będzie zamawiał (i płacił) za analizy przeczące głoszonym tezom. Nawet jednak przyjmując pełną uczciwość tych ekspertów, widać po raz kolejny, że interpretacja prawa zależy przede wszystkim od poglądów osób, które tej wykładni dokonują.

Na szczęście niebezpieczne i nie mające nic wspólnego z praworządnością pomysły Donalda Tuska i jego popleczników zostały jednoznacznie negatywnie ocenione przez bardzo znanych konstytucjonalistów i jednocześnie krytyków rządów Prawa Sprawiedliwości – profesorów Ryszarda Piotrowskiego i Marcina Matczaka. Bardziej stonowana była krytyka ze strony liderów innych ugrupowań opozycyjnych, a zwłaszcza Polski 2050. Gdyby takie rozwiązania proponowali liderzy Zjednoczonej Prawicy, zostaliby odsądzeni od czci i wiary. Ponieważ jednak dotyczy to Platformy Obywatelskiej i Donalda Tuska, to jakakolwiek krytyka spotyka się z zarzutami najbardziej gorliwych wyznawców Tuska o zdradę i działanie na rzecz PiS-owskiej propagandy.

Wojownicza retoryka lidera PO ma oczywiście doraźne cele polityczne. Chodzi o umocnienie dominującej pozycji jego partii na opozycyjnej części sceny politycznej. Jest to jednak również objaw o wiele głębszego problemu, który nurtuje kierownictwa wszystkich ugrupowań opozycyjnych. Zdobycie władzy nie oznacza bowiem automatycznie możliwości cofnięcia wszystkich decyzji podjętych przez osiem lat rządów Zjednoczonej Prawicy. Zmiana ustawodawstwa może wymagać posiadania w Sejmie większości 3/5, która umożliwiłaby przełamanie ewentualnego veta Andrzeja Dudy (przynajmniej przez prawie dwa lata do końca jego drugiej kadencji). Do przeprowadzenia niektórych zmian konieczna byłaby większość konstytucyjna (2/3 w Sejmie i bezwzględna większość w Senacie). Są też takie sytuacje, w których nie naruszając zasad praworządności, nie można cofnąć decyzji poprzedników. To przede wszystkim nominacje personalne.

Ugrupowania opozycyjne bardzo rzadko formułują konkretne propozycje naprawienia sytuacji. Gdy jednak tak się dzieje, to najczęściej są one oderwane od politycznej i prawnej rzeczywistości albo też polegają na próbie powrotu do poprzedniego stanu, który miał poważne mankamenty i ułatwił obecnej władzy dokonanie skoku na wymiar sprawiedliwości pod pretekstem jego naprawy. Co gorsza, nie ma wspólnego programu naprawczego ugrupowań opozycyjnych i nie słychać, żeby nad czymś takim pracowano. Często za to padają zapowiedzi postawienia konkretnych osób przed Trybunałem Stanu za łamanie praworządności i zasady niezawisłości sędziowskiej. Co ciekawe, nikt nie widzi absurdalności tych zapowiedzi. Poza małym prawdopodobieństwem uzyskania wymaganej większość (zwłaszcza w przypadku Prezydenta, premiera i ministrów), kluczową sprawą jest sposób wyboru tego organu. Trybunał Stanu składa się z dziewiętnastu sędziów, z których osiemnastu jest wybieranych przez Sejm na okres kadencji parlamentu (połowa składu nie musi mieć nawet uprawnień sędziowskich). Nie ma w polskim systemie bardziej upolitycznionego, i tym samym naruszającego zasady niezawisłości sędziowskiej, organu.

Reformy instytucji wymiaru sprawiedliwości są również przedmiotem propozycji zgłaszanych przez organizacje pozarządowe. Projekt nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym przedstawiła Fundacja Batorego. Tyle, że to w większości zmiany kosmetyczne, które nie przyniosą uzdrowienia sytuacji. Propozycja podwyższenia progu wyboru sędziów TK przez Sejm z większości bezwzględnej do 3/5 nie odpolitycznia naszego sądu konstytucyjnego. Przez ćwierć wieku III RP wydawało się, że dotychczasowe uregulowanie zapobiegną zdominowaniu TK przez jedną opcję polityczną. Było tak, ponieważ żadna partia aż do 2015 roku nie miała większości bezwzględnej w Sejmie (formalnie to nawet dalej nie ma, ponieważ Zjednoczona Prawica składa się z kilku ugrupowań). Nikt nie jest w stanie zagwarantować, że jedno ugrupowanie w kolejnych wyborach nie będzie miało ponad 60% posłów. A jeśli nawet tak się nie stanie, to wybór sędziów będzie po prostu przedmiotem podziału łupów między koalicjantami. Tak zresztą było i przed dojściem do władzy Zjednoczonej Prawicy, tyle że zwykle wybierano osoby mające zdecydowanie wyższe kwalifikacje (także moralne) niż nominaci obecnego układu władzy. Teraz już tak być nie musi, ponieważ degrengolada obejmuje całą polską klasę polityczną.

Nie ma też dobrego pomysłu na rozwiązanie bieżącego problemu TK polegającego na całkowitym zdominowaniu tej instytucji przez nominatów jednej partii. O ile wyeliminowanie trzech sędziów dublerów (z czego dwóch to dublerzy dublerów – pierwotni dublerzy zmarli) nie budzi kontrowersji, to pozostali zostali wybrani w całkowitej zgodności z obowiązującymi przepisami. Propozycja prof. Wojciecha Sadurskiego, aby pozbawić ich stanowisk z powodu orzekania wraz z dublerami jest raczej dowodem intelektualnej bezsilności niż pomysłem godnym rozważenia. Potem zresztą należałoby również usunąć Andrzeja Dudę, ponieważ veto prezydenckie będzie prawdopodobnie vetem ostatecznym, a nie zawieszającym (nawet w razie zwycięstwa, opozycja raczej nie będzie dysponowała przewagą 3/5 w Sejmie). Idąc zresztą tym tokiem myślenia należałoby także wydalić z zawodu sędziego wszystkich sędziów, którzy w jakikolwiek sposób współpracowali z sędziami powołanymi przez Prezydenta na wniosek tzw. nowej KRS. Czyli prawie wszystkich.

Eksperci Fundacji Batorego proponują rozwiązanie sprawy przez powołanie sądu dyscyplinarnego złożonego także z sędziów TK w stanie spoczynku. Twierdzą, że co do ich bezstronności nie ma wątpliwości. Tylko czy faktycznie można mieć co do tego pewność, pomijając już oryginalność i zgodność z Konstytucją takiego rozwiązania. Powoływanie osób o określonych poglądach, a nawet czynnych polityków, co obecnie stało się normą, miało miejsce już wcześniej. Jerzy Stępień zanim został sędzią TK był posłem na Sejm, najpierw z ramienia Komitetu Obywatelskiego, potem PC, a w momencie powoływania pełnił funkcję wiceministra spraw wewnętrznych i administracji w rządzie AWS-UW (potem został nawet prezesem TK – pierwszym bez tytułu profesorskiego). Marek Mazurkiewicz był posłem trzech kadencji reprezentującym SLD i ostatnim przewodniczącym Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Teresa Liszcz zanim zasiadła w TK była posłanką ZSL, PC, AWS, a w końcu senatorem bloku partii opozycyjnych wobec SLD. Prof. Leon Kieres był najpierw senatorem z ramienia UW, a następnie PO, pełniąc pomiędzy tymi dwoma kadencjami funkcję Prezesa IPN. Żoną prof. Bohdana Zdziennickiego – byłego prezesa TK – jest prof. Małgorzata Gersdorf – była Pierwsza Prezes SN skonfliktowana pod koniec pełnienia swojej funkcji z obecną władzą. Czy naprawdę można mieć pewność co do bezstronności tych osób?

Równie niebezpiecznym pomysłem prof. Sadurskiego, popieranym zresztą przez część środowiska sędziowskiego, jest wprowadzenie tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności aktów prawnych. Twierdzi on nawet, że wynika to z Konstytucji, a konkretnie z art. 8, który mówi w ustępie 2 o stosowaniu Konstytucji bezpośrednio. Do tej pory wszyscy rozumieli ten zapis jako możliwość odwołania się do naszej ustawy zasadniczej w sytuacji, gdy brak było uregulowań w aktach prawnych niższego rzędu. Przyjęcie wykładni prof. Sadurskiego oznaczałoby, że każdy sędzia mógłby zakwestionować istniejący przepis ustawowy uznając go za sprzeczny z Konstytucją, zamiast, jak stanowi Konstytucja w art. 193, skierować zapytanie prawne do TK. W praktyce to poglądy sędziego decydowałyby o rozstrzygnięciu sporu prawnego, a orzeczenia różnych sądów mogłyby być całkowicie odmienne. Tym samym wyrok byłby loterią – przydział spraw jest przecież efektem losowania.

Obawa przed paraliżem działalności ustawodawczej przez Trybunał Konstytucyjny jest mocno przesadzona. Po zmianie władzy przynajmniej niektórzy sędziowie mogą „zmienić” poglądy. Koniunkturalizm w każdym środowisku nie jest czymś wyjątkowym. Wyroki TK (poza indywidualnymi skargami konstytucyjnymi) nie działają wstecz. Przykładowo – likwidacja dotychczasowej Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji w 2005 została uznana za niekonstytucyjną i … na tym się skończyło. Przejęcie tej instytucji przez PiS (przy pomocy PO) zakończyło się dzięki temu pełnym sukcesem. Po uchyleniu ustawy zawsze można uchwalić podobną. Oczywiście TK uzna ją ponownie za niekonstytucyjną, ale nie stanie się to z dnia na dzień. Można się tak bawić w nieskończoność. Większe problemy mogą przysporzyć veta Prezydenta. Ale i na to jest sposób – ustawy pakietowe, czyli zapisanie w jednym akcie prawnym przepisów z różnych dziedzin. Robi to od pewnego czasu obecna władza, ale stosowane jest też dosyć powszechnie w USA. Dołączenie kontrowersyjnych przepisów do innych, cieszących się pełnym poparciem społecznym, zmusiłoby Andrzeja Dudę do wyboru – podpisuje albo wetuje całość (nie ma możliwości zakwestionowania konkretnych przepisów) narażając się na utratę zaufania rodaków. A ponieważ Prezydent dba o swoją popularność, to prawdopodobnie wybierze pierwsze rozwiązanie. Nie są to może metody w pełni zgodne z najwyższymi standardami legislacji, ale i tak zdecydowanie lepsze niż proponowane przez opozycyjnych hunwejbinów metody na rympał.

Zażarty spór pomiędzy profesorami Sadurskim i Matczakiem na łamach Gazety Wyborczej pokazuje fundamentalne różnice wizji Polski po zmianie władzy. To nie typowy spór prawniczy, a zasadnicza różnica zdań w sprawach zasadniczych przypominająca dyskusje z przełomu lat 80-tych i 90-tych, gdy spierano się o dekomunizację. Wówczas zwyciężył zdrowy rozsądek. Teraz niekoniecznie tak musi być. Chyba, że sprawę rozstrzygną wyborcy powierzając Zjednoczonej Prawicy mandat sprawowania władzy na kolejną kadencję. W końcu prezes kiedyś zapowiedział, że w Warszawie będzie Budapeszt. A nawet Stambuł czy też raczej Ankara.

Karol Winiarski

Papież Franciszek, mimo poważnych problemów zdrowotnych, udał się z tygodniową pielgrzymką do Kanady. Była to długo oczekiwana, a wręcz żądana przez Kanadyjczyków, wizyta, będąca konsekwencją nagłośnienia sprawy tzw. szkół rezydencjonalnych prowadzonych od lat 20-tych XIX do lat 90-tych XX wieku na zlecenie rządu kanadyjskiego przez instytucje religijne – w większości (około 60%) przez Kościół Katolicki. Składane przez papieża przeprosiny nie były precedensem – w ostatnim latach wszyscy za wszystko wszystkich przepraszają. Zdarzało się to również kolejnym papieżom, chociaż zwykle dotyczyło wydarzeń z czasów znacznie wcześniejszych. Jednak podobnie jak w poprzednich przypadkach, również te przeprosiny dotyczyły działań konkretnych przedstawicieli Kościoła Katolickiego, a nie całej instytucji, co oznacza utrzymywanie fundamentalnego i bardzo wygodnego z punktu widzenia Watykanu twierdzenia – ludzie Kościoła są grzeszni, ale Kościół jest święty. Tym razem jednak sprawa nie ma aspektu czysto historycznego, ponieważ żyjące wciąż ofiary domagają się nie tylko przeprosin, ale też zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Ich wspomnienia niejednokrotnie poświadczają ogrom patologii, które miały miejsce w tych placówkach. Tyle, że epatowanie opisami przestępstw popełnianych przez konkretnych ludzi oczywiście przyciąga uwagę opinii publicznej, ale jednocześnie utrudnia spokojną analizę całego problemu.

Krytyczna ocena patologicznych zachowań części kadry dydaktycznej, w tym katolickich księży, nie podlega dyskusji. Winę ponoszą oczywiście bezpośredni sprawcy, ale też osoby i instytucje, które miały sprawować nad nimi nadzór – organy kierownicze kanadyjskiego Kościoła Katolickiego i kościołów protestanckich. Odpowiedzialność spoczywa także na władzach państwa kanadyjskiego – instytucje religijne były jedynie realizatorami programu, który nie był ich autorstwa, chociaż z pewnością w pełni się z nim utożsamiali. Jeżeli ktoś coś zleca, to ma obowiązek kontroli, a w razie nadużyć i nieprawidłowości jest za nie również odpowiedzialny.

Skala patologii nie jest w pełni rozpoznana. Dramatyczne opisy ofiar nie są wiarygodnym źródłem pokazującym skalę całego zjawiska. To co ich spotkało mogło być czymś wyjątkowym (zapewne tak było w przypadku najbardziej bulwersujących przypadków), ale mogła to być również stała praktyka (prawdopodobnie dotyczy to codziennych metod dydaktyczno-wychowawczych stosowanych w placówkach). Warto jednak mieć na uwadze, że cały ówczesny system edukacyjny radykalnie odbiegał od współczesnych realiów. Z własnych doświadczeń (sprzed czterdziestu lat) pamiętam, że bicie linijką po rękach, albo nawet po głowie czy ciągnięcie za włosy zdarzały się i to w najbardziej szanowanych placówkach ze strony znanych nauczycieli. Wcześniej było znacznie gorzej. Dzisiaj takie zachowania byłyby przedmiotem postępowania dyscyplinarnego, a może nawet i prokuratorskiego. Wówczas uchodziły za coś zupełnie normalnego.

Nie znamy ilości ofiar śmiertelnych wśród około 150 tys. uczniów szkół rezydencjalnych na przestrzeni ponad stu lat ich działalności. W pełni udokumentowana jest śmierć 3 tysięcy osób, ale nieoficjalnie szacuje się ich liczbę na 7-10 tysięcy. Nawet radykalni krytycy działalności Kościoła przyznają, że większość z nich to ofiary chorób, które szczególnie śmiertelne żniwo zbierały wśród nieuodpornionej ludności rdzennej. Trzeba również pamiętać, że mówimy głównie o drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku, gdy śmiertelność wśród dzieci była znacznie większa niż obecnie, a w latach 1918-1920 krwawe żniwo zbierała hiszpanka. Aby w pełni ocenić skalę śmiertelności należałoby porównać ilość zmarłych dzieci indiańskich (2-6%) z odpowiednimi zgonami w populacji dzieci białych. Biorąc pod uwagę dane z innych krajów w tym okresie, różnice mogłyby się okazać znacznie mniejsze niż się na pierwszy rzut oka wydaje.

Równie ważnym w stosunku do Kościoła Katolickiego, ale także do państwa kanadyjskiego, zarzutem jest oskarżenie o przymusowe chrystianizowanie ludności indiańskiej połączone z ich akulturacją. Pomysł tworzenia szkół rezydencjalnych polegał bowiem – jak to wyraził się jeden z twórców programu – na „zabiciu w dzieciach Indianina”. Dzisiaj wszelkie próby wynarodowienia czy pozbawienia tożsamości kulturowej spotykają się ze zdecydowanym sprzeciwem i krytyką. Wówczas jednak myślano inaczej. Często przekonanie o wyższości cywilizacyjnej białych powodowało zachowania rasistowskie prowadzące niejednokrotnie do strasznych zbrodni (działalność króla Belgów Leopolda II w Kongu). Jednak nawet wśród ludzi mających tzw. „postępowe” poglądy, dominowało przekonanie o „brzemieniu białego człowieka” spoczywającym na cywilizowanych mieszkańcach naszej planety i wynikających z tego obowiązkach wobec ludów nazywanych prymitywnymi, co wielokrotnie skutkowało przedsięwzięciami edukacyjnymi, zdrowotnymi czy pomocą humanitarną wobec ludności kolorowej. Kolonizacja nie zawsze powodowała śmierć, zniszczenie i wyzysk podbitej ludności. Pozytywne efekty też miały miejsce i trzeba o nich pamiętać dokonując pełnego bilansu tych czasów.

Eliminację miejscowych zwyczajów i wykorzenienie lokalnych zwyczajów najczęściej traktuje się obecnie jako zbrodnię kulturową. Tak się oczywiście bardzo często działo – dorobek cywilizacyjny wielu podbitych ludów przepadł bezpowrotnie. Ale też nie można bezkrytycznie idealizować ich dokonać i tradycyjnych zachowań. Trudno przecież uznać składanie ludzkich ofiar przez Azteków, podział kastowy i rzucanie się wdów na stosy pogrzebowe w Indiach czy kanibalizm praktykowany wśród niektórych ludów pierwotnych na Nowej Gwinei czy w Afryce, za coś co należałoby chronić, a nawet tolerować. Co ciekawe, ci którzy w czambuł potępiają kolonizatorów za narzucanie własnej kultury i obyczajów, jednocześnie stanowczo protestują przeciw sposobowi traktowania kobiet w wielu obecnych społecznościach – głównie islamskiego kręgu kulturowego. Nie przyjmują przy tym argumentów drugiej strony (i słusznie), że to przecież wynika z ich tradycji, a prawa kobiet (podobnie jak i w ogóle prawa człowieka), to wymysł cywilizacji zachodnioamerykańskiej i amerykańskiej, którą brutalnie stara im się narzucić.

Oceniając każdy proces należy nie tylko brać pod uwagę jego pozytywne i negatywne skutki, ale także konsekwencje innych możliwych rozwiązań. Próba cywilizowania dzieci ludów rdzennych była w XIX wieku powszechną praktyką stosowaną w wielu częściach świata. Z perspektywy wieloletnich doświadczeń widać wszystkie mankamenty tego pomysłu. Ale skoro papieża Franciszka podejmuje wódz plemienia, który uważa się za ofiarę systemu szkół rezydencjalnych, a jednocześnie jest prawnikiem, to widać, że przynajmniej w niektórych przypadkach, pozytywne efekty też miały miejsce. Alternatywa, którą widzą krytycy tego systemu, to pozostawienie ludów rdzennych w spokoju i umożliwienie im kontynuowanie dotychczasowego sposobu życia. Piękne, tylko że całkowicie nierealne. Podbój Ameryki już się wówczas dokonał. Tereny, na których żyli Indianie zostały im odebrane i stopniowo były zagospodarowywane. Powrót do dawnych czasów był po prostu niemożliwy, podobnie jak nie dało się w drugiej połowie XIX wieku otoczyć Afryki drutem kolczastym i nie wpuszczać tam żadnych Europejczyków. Indianie mogli żyć dalej w rezerwatach, ale to oznaczało ich stopniową patologizację i bynajmniej nie chroniło rodzimej kultury, która w nowych warunkach nie mogła dalej funkcjonować w dotychczasowej formie. Próba cywilizowania kolejnych pokoleń była motywowana dążeniem do rozwiązania tej patowej sytuacji. W dużym stopniu nieudaną, ale też prawdopodobnie bezalternatywną.

W Polsce dość łatwo nam rzucać gromy na działalność kolonizatorów i państw, które na gruzach dawnych kolonii powstały. Ale i mamy swoich Indiach, chociaż nie są oni ludnością rdzenną. To Romowie, którzy w latach 60-tych zostali przymusowo osadzeni w miastach ze wszystkimi tego konsekwencjami. Poza motywacjami ideologicznymi (komuniści nie lubili ludzi, których nie mogli kontrolować, co zresztą przypominało stosunek władz w okresie feudalizmu do tzw. „ludzi luźnych”), duże znaczenie miała właśnie chęć stworzenia szans rozwoju młodym Romom. I podobnie jak w przypadku północnoamerykańskich Indian czy australijskich Aborygenów, trudno mówić o pełnym sukcesie. Ale czy była lepsza alternatywa?

Ocena przeszłości z punktu widzenia dzisiaj obowiązujących poglądów i bez uwzględnienia ówczesnych realiów to typowy błąd ahistorycyzmu i prezentyzmu. Bardzo często wynika z braku elementarnej wiedzy krytyków, którym wydaje się, że ludzie zawsze myśleli tak jak myślą teraz. Dlatego nie są w stanie zrozumieć motywacji naszych przodków, którzy nie zawsze byli bezwzględnymi mordercami i sadystami dążącymi wyłącznie do maksymalizacji własnych zysków i osobistych korzyści. Zawsze jednak powinni pamiętać, że za kilkadziesiąt lat ich obecne, jak najbardziej mainstreamowe poglądy, mogą być uznane za anachroniczne i godne całkowitego potępienia. Przez takich samych ignorantów jak oni.

Karol Winiarski