Niezwykle trudnym zadaniem jest precyzyjne zakreślenie granic Zagłębia Dąbrowskiego. Zresztą z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, iż Józef Cieszkowski, któremu przypisuje się wprowadzenie do terminologii geologicznej pojęcia „zagłębie”, nie przypuszczał, iż ewoluuje ono do potocznego określenia geograficznego.

Pod względem historycznym obszar Zagłębia Dąbrowskiego to terytorialna fuzja obszarów należących do tzw. pogranicza śląsko – małopolskiego. Za przykład mogą tu służyć m.in.: Czeladź, Siewierz, Grodziec, Bobrowniki czy Wojkowice, które do lat 40. XV w. znajdowały się we władaniu książąt śląskich i stanowiły czeskie lenno. W roku 1443, w wyniku negocjacji, biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki zakupił od książąt cieszyńskich Wacława i Bolesława księstwo siewierskie. W jego skład wchodziły wyżej wymienione wsie i miasta. Księstwo było autonomicznym organizmem państwowym, który w 1791 r. został włączony w granice Rzeczypospolitej. Zagadnieniem tym zajął się Andrzej Nowakowski w pracy „Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego”. W publikacji tej czytamy, iż w wieku XVII „(…) król Władysław IV, w uniwersale do wojska wciągniętym do akt kapitulnych z r. 1635 zakazał żołnierzom wszelkich stacji i hibern oraz rekwizycji na obszarze księstwa siewierskiego, ponieważ jest to „wolne i żadnym ciężarom nie podlegające księstwo”. Podobną opinię wyrażał, chociaż nie bez oporów, jego ojciec – Zygmunt III Waza, który po nieudanych próbach wpływu na księstwo siewierskie stwierdził, że jest to „samodzielne księstwo”. Jednakże, jak zauważył A. Nowakowski, „(…) stanowisko monarchów polskich, jak również biskupów krakowskich, jako władców Siewierza nie było jednolite w kwestii granic, autonomii i suwerenności księstwa”.

Po trzecim rozbiorze, mającym miejsce w 1795 r., tereny, które w przyszłości będą określane mianem Zagłębia Dąbrowskiego znalazły się w zaborze pruskim. Stały się częścią tzw. „Nowego Śląska”. W roku 1807 zostały włączone w skład Księstwa Warszawskiego. Zaś po jego upadku znalazły się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Stan ten trwał do wybuchu pierwszej wojny światowej.

Poważny problem, jak wspomniano na początku, dotyczy kwestii określenia granic Zagłębia Dąbrowskiego. Wydaje się, iż granice „zagłębia” odnoszące się do terminu geologicznego niekoniecznie pokrywają się z geograficznym limesem tego określenia.

Mapa Jana Hempla z roku 1856 obejmuje swoim zasięgiem obszar „Zagłębia Węglowego” od Strzemieszyc, Ząbkowic oraz Wojkowic Kościelnych aż po Olkusz. „Plan sytuacyjny Dąbrowskiego Zagłębia Węglowego”, opublikowany w 1888 r., przedstawia obszar „(…) sięgający na wschodzie po Niemce i Gołonóg, a na północy po Psary i Sarnów”. W pracy „Opis Królestwa Polskiego do atlasu geograficznego ilustrowanego” z 1907 r., jak słusznie zauważa Jerzy Jaros, pojawia się sugestia, iż Zagłębie Dąbrowskie leży w guberni piotrkowskiej, aczkolwiek pomija pewien, istotny fragment z tejże publikacji. Dotyczy on opisu powiatu będzińskiego: „Części – południowo zachodnia i środkowa powiatu są niejako przedłużeniem Szlązka (…).

W „Kalendarzu Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912” czytamy, iż „Zagłębie węglowe Dąbrowskie” to: „część wielkiego Zagłębia Śląsko – Morawsko – Polskiego, leży w powiecie będzińskim. Jest ono ograniczone mniej więcej na północy linją równoleżnikową, idącą przez Ząbkowice, a dalej torem kolei wiedeńskiej do Sulna (wioska przed Strzemieszycami), dalej od wschodu granica niewyraźna idzie przez lasy rządowe mniej więcej do wsi Maczki (blizko stacji Granica). (…) Geograficznie obecne Zagłębie nasze (…) kompleks warstw i pokładów w sobie zawierające, przedstawia płytką względnie kotlinę na tak zwanej wyżynie Śląskiej położoną”. Kilka stron wcześniej pojawia się następujące zdanie, które nieco bardziej precyzuje przedstawiony w kalendarzu podział: „(…) Zagłębie Dąbrowskie przedstawia część tylko wielkiego Zagłębia śląskiego, które z swej strony niepostrzeżenie prawie zlewa się z Zagłębiem morawskiem”.

Odniesienie do „wyżyny śląskiej”, w kontekście naszego regionu, odnajdziemy także w „Przewodniku po Zagłębiu Dąbrowskim” z roku 1939. Jednocześnie na łamach wspomnianej publikacji zaznaczono, iż „pojęcie Zagłębia Dąbrowskiego nie istnieje (…) w naukowej terminologii geograficznej; brak mu zarówno podstaw fizjograficznych, jak i antropogeograficznych”.

Jeśli chodzi o granice administracyjne to największą jednostką wchodzącą w skład Zagłębia Dąbrowskiego, choć nie pokrywającą się z nim obecnie jest powiat będziński. Jego siedziba od początku znajdowała się w Będzinie. Powiat powołano do życia w 1866 r. Wówczas też został włączony do guberni piotrkowskiej. W latach 1845 – 1866 tereny nad Brynicą leżały w powiecie olkuskim, guberni radomskiej. W 1885 r. obszar powiatu zwiększył się o Kromołów. W 1912 r. w jego skład wchodziły dwa miasta: Będzin oraz Sosnowiec, a także 20 gmin wiejskich, m.in.: Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Siewierz, Grodziec, Kromołów, Zawiercie. Powiat zajmował wówczas powierzchnię 1366 km². Utożsamiano go wówczas z obszarem Zagłębia Dąbrowskiego.

Owo odniesienie do podziału administracyjnego widać także w wydanej w 1885 r. pracy Oskara Kolberga, w której pojawiają się informacje dotyczące terenów nad Brynicą i ich mieszkańców. Znany, polski etnograf nie używał jednak określenia „Zagłębie” na opisanie regionu. Omawiał folklor tych terenów korzystając z podziału administracyjnego funkcjonującego w pierwszej połowie XIX w. Wówczas interesujący nas obszar znajdował się w guberni kieleckiej, w powiecie olkuskim. W jego skład wchodziły m.in.: Będzin, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sławków, Olkusz, Siewierz, Żarki, Bobolice, Olsztyn, Lelów, Ogrodzieniec, Pieskowa Skała, Pilica, Ojców.

Podobny zabieg widać także w pracy Michała Fedorowskiego „Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy” z 1888 r. M. Fedorowski tak opisuje zakres terytorialny swoich badań: „Miejscowości, z których czerpałem źródła do dziełka niniejszego, leżą w północnej stronie powiatu będzińskiego, gubernji piotrkowskiej i na północnym krańcu powiatu olkuskiego, gubernji kieleckiej, granicząc od zachodu ze Szląskiem pruskiem, od północy zaś i wschodu przytykają do powiatów: częstochowskiego, włoszczowskiego i jędrzejowskiego. Okolica ta obejmuje następujące miasteczka, w ostatnich czasach na osady zamienione: Siewierz, Koziegłowy, Mrzygłód, Żarki, Włodowice (pow. będziński), Kromołów, Ogrodzieniec i Pilicę (pow. olkuski), oraz rzeki: Pilicę, Czarną Przemszę i Wartę”. Jest to kolejny dowód na to, że w drugiej połowie XIX w. Zagłębie Dąbrowskie jako region nie był wyraźnie ukształtowany.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego powiat będziński znajdował się w województwie kieleckim. W 1927 r. wydzielono z niego powiat zawierciański z siedzibą w Zawierciu. W roku następnym obszar powiatu będzińskiego został ponownie uszczuplony. Tym razem o Sosnowiec. Po drugiej wojnie światowej granice powiatu przestały obejmować Dąbrowę Górniczą.

Reformy administracyjne, mające miejsce przede wszystkim w okresie II RP, uwypukliły różnice w postrzeganiu granic regionu przez elity i resztę lokalnej społeczności.

W przypadku pierwszej z grup, granice Zagłębia nadal odnoszono do powiatu będzińskiego sprzed 1914 roku. Dowód na to stanowią filie założonego i wydawanego od 1926 r. przez Wiktora Monsiorskiego „Expresu Zagłębia” (z siedzibą w Sosnowcu). W latach 30. znajdowały się one, oprócz stolicy województwa – Kielc, w: Będzinie, Grodźcu, Dąbrowie Górniczej, Czeladzi i Zawierciu. W 1929 r., w tygodniku sportowym „Stadjon” (do którego dotarłem dzięki Darkowi Jurkowi z Forum Dla Zagłębia Dąbrowskiego) również Olkusz zaliczono do zagłębiowskich miejscowości. W „Katalogu Wystawy Polskiego Przemysłu, Handlu i Rzemiosła Zagłębia Dąbrowskiego” z 1939 r. ówczesny wiceprezes Komitetu Wystawowego, dyrektor Izby Przemysłowo – Handlowej w Sosnowcu – Kazimierz Gadomski – zaznaczył, iż Zagłębie Dąbrowskie „w ścisłym tego słowa znaczeniu” to powiaty będziński, zawierciański i olkuski oraz miasto Sosnowiec.

We wspomnianym tu już „Przewodniku po Zagłębiu Dąbrowskim” z końca lat 30. region ten definiowano jako „południowo – zachodnie kresy byłego Królestwa Kongresowego, obejmujące powiat będziński gubernii piotrkowskiej, względnie również powiat olkuski gubernii kieleckiej”. Co ciekawe, w tej samej publikacji czytamy, iż „przeciętny obywatel pobliskiego Olkusza czy Zawiercia” pod pojęciem Zagłębie rozumie obszar m.in. Sosnowca, Będzina, Czeladzi oraz Dąbrowy Górniczej. Jednocześnie podkreślono, iż „w zakresie szerszym, mianem Zagłębia Dąbrowskiego obejmuje się zazwyczaj powiaty: będziński, olkuski i zawierciański (…) z miastem Sosnowcem”.

W „Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej” Wydawnictwa „Gutenberga”, z okresu dwudziestolecia międzywojennego czytamy, iż Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar ówczesnego powiatu będzińskiego a także, że jest to część „(…) wyodrębniona na zasadzie przedwojennej przynależności do Rosji”. Przypomnienie o tym w granicach jakiego państwa znajdowało się Zagłębie Dąbrowskie w okresie zaborów, w jakimś sensie miało podkreślić odrębność tych terenów od sąsiedniego Górnego Śląska, który znajdował się poza granicami Cesarstwa Rosyjskiego. To co łączyło Śląsk i Zagłębie to węgiel kamienny oraz przemysł. Oddzielała je od siebie granica dwojakiego rodzaju: polityczna w postaci granic państwowych i naturalna w postaci rzeki Brynicy. Z czasem nałożyła się na to także granica mentalna, w postaci przynależności do dwóch różnych regionów, a więc i lokalnych wspólnot.

Problem z dokładnym określeniem granic Zagłębia Dąbrowskiego miał także regionalista Marian Kantor – Mirski. W latach 30. XX w. opublikował pracę pt. „Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy”, dotyczącą historii terenów nad Brynicą. Opisał w niej obszar skupiający w sobie miasta i wsie wchodzące w skład powiatu będzińskiego przed 1914 r. Widać tu utożsamienie określenia geograficznego z jednostką administracyjną. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, iż M. Kantor – Mirski używając w tytule swojej publikacji „i okolicy” zabezpieczał się przed ewentualnymi oskarżeniami o opisywanie terenów, które do omawianego regionu nie przynależą.

W piśmie Rady Miejskiej Miasta Sosnowca do sosnowieckiego magistratu z 23 września 1925 r. trafiamy na informację jakie miasta, według urzędników, wchodzą w skład regionu o nazwie Zagłębie Dąbrowskie. W tym przypadku zostało to uczynione na potrzeby pomysłu reformy administracyjnej, która ostatecznie nie doszła do skutku. We wspomnianym piśmie czytamy: „Ze względu na to, że interesy miast Zagłębia t.j. Sosnowca, Będzina, Dąbrowy Górniczej, Czeladzi oraz gmin podmiejskich stanowią jedną całość gospodarczą, Rada Miejska miasta Sosnowca uchwala dążyć do połączenia wyżej wymienionych miast i gmin w jedną całość administracyjną i w tym celu upoważnia Zarząd Miasta do rozpoczęcia odpowiednich kroków zmierzających do zrealizowania wzmiankowanego połączenia”.

Warto nadmienić, iż w latach 30. polskie władze próbowały, poprzez decyzje administracyjne, usunąć jedyną, wyraźną granicę Zagłębia Dąbrowskiego. Mowa tu o rzece Brynicy, która oddzielała region ten od sąsiedniego Górnego Śląska. Orędownikami rozszerzenia ówczesnego województwa śląskiego i włączenia do niego Zagłębia Dąbrowskiego byli. m.in. były wojewoda poleski – inż. Stanisław Downarowicz. Jego zdaniem obszar województwa śląskiego powinien być powiększony „(…) ale nie dla zrównoważenia go z obszarem, czy zaludnieniem innych województw, lecz, żeby: 1-o skupić w rękach jednej wojewódzkiej administracji i jednej wojewódzkiej polityki cały (…) obszar zagłębia węglowego, 2-o obniżyć w wojewódzkim samorządzie procent Niemców, 3-o ułatwić i przyspieszyć w tej drodze proces unifikacyjny”.

Podobne zdanie wyrażał były naczelnik Wydziału Samorządowego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie – Marian Zbrowski: „najtrudniejszą, a jednak konieczną dla zespolenia Śląska z resztą Rzplitej wydaje mi się zmiana ustroju województwa Śląskiego i upodobnienie go do przyszłego ustroju innych województw z jednoczesnym rozszerzeniem jego obszaru w małej mierze kosztem województwa Krakowskiego, a głównie kosztem województwa Kieleckiego po linji Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Zawiercie, Częstochowa, co wytworzyłoby razem jeden obszar wybitnie przemysłowy pod jednolitą administracją”.

Z przytoczonych opisów widać, iż granice Zagłębia Dąbrowskiego nigdy nie zostały jasno określone. Jedyną, niepodlegającą dyskusji, była granica pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim a Prusami. Prócz tego znajdował się tu tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy, gdzie stykały się granice Rosji, Austrii i Prus. Począwszy od okresu zaborów dokonywano mniej lub bardziej udanych prób zdefiniowania granic Zagłębia. Stąd odniesienie granic regionu do zasięgu powiatu będzińskiego, w czasie kiedy ten znajdował się w guberni piotrkowskiej. Późniejsze zmiany granic oraz reformy administracyjne skomplikowały na tyle sprawę, iż Zagłębie Dąbrowskie jako region geograficzny nigdy nie wyszedł ze sfery języka potocznego, a jego zasięg pozostał do dziś tematem dyskusji.

Na zdjęciu zagłębiowski witacz. Fot. Dariusz Jurek

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):
I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Akta Miasta Sosnowca [1845] 1902 – 1945, sygn. 1685

II. Opracowania:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
2. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
3. Bronikowski W., Stosunki rolnicze powiatów będzińskiego i zawierckiego, Warszawa 1929
4. „Expres Zagłębia”, 1935, nr 34
5. Fedorowski M., Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, jego zwyczaje, sposób życia, obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości mowy, T. 1, Warszawa 1888
6. Jaros J., Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego, Katowice 1968
7. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
8. Kantor – Mirski M., Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. Szkice monograficzne, T. 1, Sosnowiec 1931
9. Katalog Wystawy Polskiego Przemysłu, Handlu i Rzemiosła Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 1939
10. Kolberg O., Dzieła wszystkie, T. 18: Kieleckie. Cz. 1, Kraków 1963
11. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Warszawa 1993
12. Opis Królestwa Polskiego do Atlasu geograficznego ilustrowanego opracowanego pod redakcją J. M. Bazewicza, Warszawa 1907
13. Podział Administracyjny Państwa: [materjały ankietowe w sprawie podziału na gminy, powiaty i województwa]. Cz. 1, Warszawa 1930
14. Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim, Sosnowiec 1939
15. Rybak A., Józef Cieszkowski, twórca pojęcia „Zagłębie”, [w:] Regionalizm w szkolnej edukacji: pogranicze śląsko – małopolskie: (Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, ziemia olkuska), praca pod red. S. Witkowskiego i D. Rozmusa, Sosnowiec 2008
16. Siewierz, Czeladź, Koziegłowy: studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca pod red. F. Kiryka, Katowice 1994
17. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
18. „Stadjon. Ilustrowany Tygodnik Sportowy”, 1929, nr 10
19. Studencki Z., O Trójkącie Trzech Cesarzy, Sosnowiec 2008
20. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”, T. 3: Cauer Emil do Dewon , wyd. 2, Warszawa 1994
21. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość: (do 1918 roku), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004
22. Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918 – 1939), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2005

Źródło: klubzaglebiowski.pl