No, to jest mały skandal w Sosnowcu!!!
Panie Prezydencie Sosnowca, nie wypada chować się za maskę pobożnisia, pouczać o patriotyzmie ludzi o wiele bardziej w tym względzie doświadczonych, którzy razem z nami uczestniczyli w Ostrowach we Mszy św. w intencji ofiar komunizmu, w rocznicę napaści Związku Sowieckiego na Polskę. Nie wypada Panu pouczać zwłaszcza tych, którzy spędzili lata na odkrywaniu okoliczności zbrodni na śp. rodzinie Mackiewiczów i śp. Jerzym Piwowarczyku, a jednocześnie wymazywać pamięć o tych konkretnych ofiarach komunistycznej władzy po 1944 r. oraz likwidować poświęcony Im Krzyż w miejscu Ich pochówku!

Ciekawe, co Pan z nim zrobił? Jeżeli ktoś przyjmuje publicznie Komunię św., tak jak Pan, to rozumiem, że wyraża pełną zgodę na Krzyż Chrystusa w swoim życiu, a nie odwraca się od Niego po opuszczeniu kościoła?! Krzyż to znak przynależności do chrześcijańskiej doli, na dobre i na złe.
W Ostrowach, dzielnicy Sosnowca, na nowym obelisku, który wedle naszej wiedzy, miał stanąć, aby upamiętnić zgładzoną przez komunistycznych bandytów śp. 4-osobową Rodzinę Mackiewiczów i śp. Jerzego Piwowarczyka, Ich przyjaciela, nie ma już śladu po tym, co tam się wydarzyło w ponurą noc 12 lutego 1945 r.. Tablica na obelisku informuje jedynie o oddawanej tu czci jakimś, bezimiennym żołnierzom AK, z datą 17 września 2016 r.

Nie ma Krzyża, nie ma śladu pamięci o lokalnej, odrażającej zbrodni, o której przez całe lata przekazywano sobie wiedzę w wielkiej tajemnicy, w bojaźni przed ludową władzą. Dzięki tym, którzy o niej nie pozwolili zapomnieć, stała się teraz wiedzą sosnowiczan i Polaków, ku przestrodze przed totalitarnym systemem. Jej Ofiary skazane były na zapomnienie, a tak – dzięki odwadze nielicznych – dziś powstały do Apelu.

Dlaczego, Panie Prezydencie, po raz drugi skazał Ich Pan na zapomnienie? I dlaczego odwrócił się Pan od Krzyża, tak czytelnego znaku naszej tożsamości narodowej?! Przeszkadza Panu Krzyż? Potrzebne jest Panu nowe miejsce w Sosnowcu do odprawiania patriotycznej ceremonii z okazji 17 września 1939 r.? Bo można się pokazać z kwiatkami, przemówić do lokalnej społeczności, bo tak wypada? Ceremonia dla ceremonii, sztuka dla sztuki, więcej wyborców?

Proszę przywrócić mieszkańcom Ostrów ich Bohaterów: uczciwą rodzinę Mackiewiczów, na czele z Ich ojcem, szanowanym inżynierem z pobliskiej kopalni – Mieczysławem Mackiewiczem, jego żoną Heleną, synami – żołnierzami AK. Inaczej każda następna sprawowana tam uroczystość, będzie daremnym, pusto brzmiącym cymbałem…. Bez Krzyża, bez modlitwy, bez twarzy konkretnego bohatera….naszego sąsiada….
To wstyd, hańba i kosmiczne zakłamanie….. w Pana wykonaniu, Panie Prezydencie! Taki pluszowy rodzaj patriotyzmu…. Tej soboty zaszliśmy tam na szczęście z wieńcami, na miejsce nowego obelisku, postawionego „w duchu państwa neutralnego światopoglądowo” – jak się okazało, więc zbiliśmy Krzyż z gałęzi brzozy.

Panie Prezydencie, proszę nam oddać jeszcze tylko tabliczkę z nazwiskami i informacją o przyczynie zbrodni, po której wrzucono ciała tych ludzi do szybu Dorota obok pomnika.
Chce Ich Pan skazać na podwójne zapomnienie?!

Na pierwszym zdjęciu: Krzyż, który postawili Ofiarom sąsiedzi, stał tam jeszcze do niedawna, reszta zdjęć pochodzi z soboty, 17 września 2016 r.

Ewa Malik

Źródło: www.facebook.com/ewa.malik.77/posts/1105731689513612

Tekst, który Państwo za chwilę przeczytacie to próba syntetycznego podsumowania stanu wiedzy o różnych aspektach związanych z historią Zagłębia Dąbrowskiego. To poniekąd także diagnoza tego co dzieje się w tej materii oraz pokazanie jednej z dróg, która daje szansę zrozumienia dziejów tego miejsca.

Zagłębie Dąbrowskie (definiowane jako obszar obecnego powiatu będzińskiego wraz z Dąbrową Górniczą i Sosnowcem) to region o bogatej i ciekawej historii. Zarówno jeśli chodzi o wykopaliska archeologiczne jak i materiał źródłowy. W roku 2006, na terenie dzielnicy Dąbrowy Górniczej – Łośnia, podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych pod kierunkiem Dariusza Rozmusa, odkryto skarb zawierający ponad 1100 srebrnych monet oraz 179 srebrnych placków z XII wieku. To największe jak dotąd odkrycie archeologiczne dokonane w tym regionie. „Skarb hutnika” (bo tak wspomniane odkrycie zostało nazwane) można zobaczyć w Muzeum Miejskim „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej, w którym zwiedzający mają okazję zapoznać się także z ciekawymi publikacjami na ten temat.

Jeśli chodzi o materiał źródłowy, wiele ciekawych dokumentów dotyczących regionu znajduje się zarówno w zasobach archiwów państwowych (m.in. w Katowicach, Łodzi czy Kielcach), jak również w zbiorach kościelnych. Mam tu na myśli księgi metrykalne lokalnych kościołów, które nierzadko są cennym dostarczycielem informacji odnoszących się m.in. do XIX i XX w. Ich dostępność oraz sposób przechowywania (a co za tym idzie stan) to kwestia podlegająca decyzji danego proboszcza i możliwości materialnych parafii. Przykładem wzorowego dbania o XIX i XX-wieczne księgi metrykalne jest parafia p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu. Interesujące źródła (wspomnienia, kalendarze, sprawozdania, czasopisma, jednodniówki itd.) odnaleźć możemy również w bibliotekach. Jedną z takich placówek jest Biblioteka Śląska w Katowicach i posiadane przez nią przedwojenne gazety (dostępne w postaci mikrofilmów) oraz publikacje z okresu tzw. zaborów, pierwszej wojny światowej i dwudziestolecia międzywojennego, a także zbiory kartograficzne. Swoje archiwalia posiadają także zagłębiowskie biblioteki oraz muzea. Oczywiście istnieją także tzw. zbiory prywatne, w których odnaleźć można ciekawe dokumenty i zdjęcia dotyczące Zagłębia, jednakże nadal są one dostępne dla niewielkiej grupy osób. Wynika to z faktu, iż właściciele wszelkiego rodzaju pamiątek bądź znalezisk pozostają, co zrozumiałe, nieufni wobec osób sobie nieznanych. Naturalnie są i tacy, którzy posiadając różnego rodzaju źródła historyczne dotyczące regionu nie decydują się na ich ujawnienie bez jakiegoś konkretnego powodu. Niektórzy pozbyli się ich sprzedając takowe lub niszcząc je bezpowrotnie.

Historia Zagłębia to również zabytki, które są dowodem na potencjał jakim dysponuje ten region. Te zaś znajdują się w różnym stanie technicznym. Bardzo dobrze zachowane są kościoły, kapliczki i część krzyży. Przykładem jest przysłowiowa perła w koronie zagłębiowskiej sfery sacrum czyli XII-wieczny kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Zagłębiowskie świątynie w ciągu wieków ulegały mniej lub bardziej znaczącym przebudowom. Wyjątkami były kościoły w Czeladzi i Wojkowicach. Tam decydując się na budowę nowych świątyń, stare miejsca kultu po pewnym czasie rozebrano.

W różnym stanie znajdują się nagrobki na lokalnych cmentarzach. Coroczne kwesty na terenie niektórych zagłębiowskich nekropolii pozwalają na zebranie funduszy przeznaczanych na remont grobów, a tym samym ocalenie części z nich przed dalszym niszczeniem. Jednym z takich obiektów jest znajdujący się na terenie będzińskiej nekropolii grób górników (Wojciecha i Franciszka Boreckich oraz Ignacego Prochackiego), którzy w 1836 r. zginęli w wypadku na kopalni „Reden”. Grób ten udało się odnowić w roku 2004, dzięki Urzędowi Miejskiemu w Będzinie oraz Towarzystwu Przyjaciół Będzina. Do znanych, zagłębiowskich nekropolii należy zaliczyć żydowskie kirkuty w Będzinie i Czeladzi oraz cmentarz w Sosnowcu przy ul. Smutnej, gdzie pochowani są zmarli wyznań ewangelickiego, rzymskokatolickiego, prawosławnego i żydowskiego. Do najbardziej okazałych obiektów należy tu mauzoleum przemysłowca – Henryka Dietla z 1912 r.

Wyjątkowymi zabytkami są żydowskie domy modlitwy, które przetrwały próbę czasu jaką była druga wojna światowa. W Zagłębiu ocalały dwa takie miejsca. Oba znajdują się na terenie będzińskich kamienic. Pierwszy dom modlitwy („Mizrachi”) położony jest przy ul. Potockiego. Drugi zlokalizowany jest przy Alei Kołłątaja. Opiekuje się nim Fundacja Brama Cukermana, która podejmuje ciekawe i wartościowe inicjatywy związane z kulturą i historią Żydów.

Warto także zwrócić uwagę na jedyną zachowaną do dzisiaj w regionie cerkiew p.w. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii wybudowaną w XIX w. w Sosnowcu. Do interesujących zabytków ze sfery sacrum zaliczają się także epitafia. W przypadku tego regionu do najciekawszych należą XIX-wieczne epitafium rodu Mieroszewskich herbu Ślepowron w kościele p.w. św. Trójcy w Będzinie oraz XVII-wieczne epitafium Fryderyka Paczka i jego żony znajdujące się obecnie w kościele p.w. św. Stanisława w Czeladzi. Swoistą ciekawostką jest krzyż pokutny znajdujący się przy jednej z dróg w Strzyżowicach.

Do najbardziej znanych zabytków tego regionu należą bezsprzecznie średniowieczne zamki. Mowa tu m.in. o biskupim zamku w Siewierzu, który w okresie I Rzeczypospolitej był stolicą księstwa siewierskiego oraz o zamku w Będzinie, którego wizerunek wykorzystywany jest zarówno w podręcznikach do historii, przewodnikach turystycznych, a nawet na okładkach powieści. Będzińska warownia (jej najstarszy wizerunek pochodzi z lat 30-tych XVI w.) w okresie średniowiecza strzegła ważnego szlaku handlowego Praga – Kijów, a także granicy z Królestwem Czech. W jej murach przebywał m.in. kardynał Ippolito Aldobrandini (późniejszy papież Klemens VIII) oraz hetman Stanisław Czarniecki. Do dzisiaj zachowała się tam okrągła, kamienna wieża, która została wybudowana na polecenie księcia Bolesława Wstydliwego (1243 – 1279), po bitwie pod Bogucinem, która miała miejsce w 1273 r.

W Zagłębiu dobrze zachowane są także XVIII, XIX i XX-wieczne pałace, znajdujące się m.in. w Będzinie i Sosnowcu. Ich budowniczymi i właścicielami (poza rodem Mieroszewskich) byli przemysłowcy, m.in. Ciechanowscy (choć jak się później okazało to ród Bontanich, a nie Ciechanowscy wznieśli pałac w Będzinie – Grodźcu), Dietlowie oraz Schönowie. Do najbardziej okazałych i reprezentacyjnych zarazem należą sosnowieckie pałace Henryka Dietla i Franza Schöna.

Warto także zwrócić uwagę na zagłębiowskie kamienice wybudowane m.in. w okresie zaborów i dwudziestolecia międzywojennego. Do najciekawszych należy XVIII-wieczna kamienica mieszczańska w Siewierzu oraz budynek, w którym obecnie mieści się siedziba Sądu Rejonowego w Będzinie, przy ul. Sączewskiego. W przypadku Będzina należy wspomnieć także o kamienicy, znajdującej się przy dawnym rynku (ob. Plac Kazimierza Wielkiego), na elewacji której znajduje się gmerk. Łączony jest on z pierwszym wójtem Będzina (który swoją funkcję pełnił na początku drugiej połowy XIV w.) – Hinko Ethiopusem. Jest to jednak tylko i wyłącznie przypuszczenie i niewykluczone, iż zabytek ten jest związany z późniejszymi właścicielami (lub dzierżawcami) wspomnianego budynku.

Do naszych czasów zachowały się również przykłady architektury drewnianej. Mowa tu chociażby o chałupie z 1810 r. w Czeladzi, kościele p.w. św. Wawrzyńca w Bobrownikach czy Austerii Miejskiej w Sławkowie wybudowanej w wieku XVIII. Przykłady zagłębiowskiej architektury drewnianej możemy zobaczyć także poza granicami regionu, tj. w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie.

Innym rodzajem zabytków są w tym regionie dworce kolejowe dawnej Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej. Ich stan techniczny jest zróżnicowany. Przykładem takiego zabytku jest XIX-wieczny dworzec kolejowy w Sosnowcu – Maczkach, gdzie w okresie zaborów znajdowało się przejście graniczne. W przyszłości ma on stać się siedzibą Katedry Transportu Szynowego Politechniki Śląskiej.

Istotną częścią zbytków w Zagłębiu jest niewątpliwie budownictwo związane z przemysłem. W dobrym i bardzo dobrym stanie zachowane są tzw. osiedla robotnicze i urzędnicze, m.in. w Będzinie, Wojkowicach, Sosnowcu i Czeladzi. Jeśli chodzi o budynki (oraz związaną z nimi infrastrukturę), które niegdyś pełniły funkcję zakładów to oprócz pojedynczych wyjątków (mowa tu o Sosnowcu i Wojkowicach) niestety wiele z nich jest zniszczonych, bądź znajduje się w złym lub bardzo złym stanie technicznym. Wpływ na to mają takie kwestie jak sprawa własności terenów, na których się one znajdują, budżety lokalnych samorządów, koszty zabezpieczenia, remontu i konserwacji takich obiektów oraz stopień ich atrakcyjności dla potencjalnych inwestorów. Przykład stanowi tu oddana do użytku w 1857 r. i znacząco zmodernizowana w latach 20-tych XX w. fabryka cementu portlandzkiego w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu. Ta industrialna wizytówka Zagłębia począwszy od lat 80-tych XX w. popada w coraz większą ruinę. Jest to stosunkowo duży obiekt, który wymaga znacznych nakładów finansowych. Taki stan rzeczy powoduje, iż niezbędny jest inwestor, ponieważ ani władze miasta ani powiatu nie dysponują środkami finansowymi, które pokryłyby koszty zabezpieczenia tego obiektu, nie mówiąc już o jego dostosowaniu dla innych potrzeb. Dużych nakładów finansowych wymagają znajdujące się w tej dzielnicy takie zabytki jak nitowana wieża ciśnień z 1902 r. czy jedyny istniejący obecnie w Zagłębiu budynek browaru, wybudowany w XIX w.

Od dłuższego czasu trwają zmagania o stworzenie industrialnego skansenu na terenie zamkniętej niedawno ostatniej czynnej w Zagłębiu Dąbrowskim kopalni węgla kamiennego Kazimierz – Juliusz w Sosnowcu. Pozytywny przykład i wzór do naśladowania stanowi tu Galeria „Elektrownia” w Czeladzi, której budynek (z początku XX w.) niegdyś służył jako elektrownia kopalni węgla kamiennego „Saturn”. Dziś po jej zaadaptowaniu jest cenioną w regionie atrakcją turystyczną.

W Zagłębiu możemy również zobaczyć obiekty związane z lotnictwem oraz wojskowością. W Będzinie – Grodźcu, na wzgórzu Parcina, znajdują się ruiny hangaru szybowcowego wybudowanego drugiej połowie lat 30-tych XX w. Na wzgórzu Dorotka zachowały się okopy wybudowane podczas pierwszej wojny światowej. Na terenie Grodźca do dzisiaj stoi budynek z 1902 r., który przed wybuchem pierwszej wojny światowej służył jako posterunek. Pełnili w nim służbę żołnierze z 3. Oddziału Częstochowskiej Brygady Osobnego Korpusu Straży Pogranicznej. W Będzinie zachowała się także część zabudowań stanowiących m.in. w okresie zaborów i dwudziestolecia międzywojennego koszary wojskowe. W Dobieszowicach znajduje się wybudowany w latach 30-tych XX w. schron bojowy nr 52, który był częścią systemu fortyfikacji wchodzącego w skład tzw. Obszaru Warownego „Śląsk”. Zaś na terenie Dąbrowy Górniczej znajduje się część systemu niemieckich fortyfikacji polowych b-2 z okresu drugiej wojny światowej.

Do wyjątkowych miejsc w Zagłębiu należy zaliczyć tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy (poprawna nazwa to „Kąt Trzech Cesarzy” czyli „Drei Kaiserreichs Ecke”), gdzie w okresie zaborów stykały się granice Austrii, Rosji i Prus. Niestety miejsce to wciąż nie jest znane wielu mieszkańcom Zagłębia, co jest dowodem na niewielką wiedzę o regionie (a także wyraźną niechęć do poznawania dziejów swojej małej ojczyzny przez część z nich) oraz brak odpowiedniej edukacji na temat historii tych terenów.

Dlatego też konieczne jest stworzenie programów i projektów, które pozwoliłyby na popularyzację wiedzy o regionie w różnych formach. Należy pamiętać, iż informacje na temat historii Zagłębia muszą opierać się na źródłach historycznych (dokumentach, fotografiach, znaleziskach archeologicznych itp.) oraz rzetelnych i wiarygodnych publikacjach. Obecnie to co dzieje się w tym zakresie jest daleko niewystarczające. Należy pamiętać, iż w oparciu o historię Zagłębia buduje się fundamenty tożsamości zagłębiowskiej. Swoje osiągnięcia na tym polu ma Stowarzyszenie Forum Dla Zagłębia Dąbrowskiego.

Przedstawienie dziejów regionu oraz ludzi z nim związanych nie może opierać się jedynie na schematycznym podaniu informacji na ten temat. W ostatnich latach zmienił się sposób postrzegania przeszłości przez osoby urodzone m.in. w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Nie jest on tożsamy z tym jak odbierali wszelkie jej materialne przejawy ludzie, którzy przyszli na świat w pierwszej i na początku drugiej połowy XX wieku. W opowiadaniu o historii priorytetem musi być dialog z osobą zainteresowaną oraz pokazanie jej różnorodności w tej dziedzinie. Zdominowanie przekazu o dziejach miasta przez jeden aspekt (np. przez martyrologię) tworzy konstrukcję archaiczną i jednocześnie nie do końca prawdziwą, a tym samym pozbawioną tych walorów, które mogłyby uczynić ją atrakcyjną i wartościową zarazem. Ciekawym przykładem są tu Suwałki i ich pomysł na zaproszenie odwiedzających to miasto do poznania osoby Marii Konopnickiej i jej twórczości. Jednocześnie możemy zapoznać się tam z historią jednej z żon marszałka Józefa Piłsudskiego – Aleksandry Szczerbińskiej, a także odwiedzić zabytki związane ze sferą sacrum oraz wojskowością. Co istotne, nie ma tu chaosu. Nie odnosi się wrażenia, iż cokolwiek w tej kwestii zrobiono na siłę lub bez związku z historią miasta. Osoba przemierzająca centrum Suwałk i ich obrzeża poznaje walory estetyczne oraz historię tego miejsca, jednocześnie nie tracąc czasu na długotrwałe poszukiwania obiektów z nią związanych.

W przypadku Zagłębia wszelkiego rodzaju zabytki znajdują się w miejscach nierzadko oddalonych od siebie o więcej niż pół kilometra. To powoduje, iż turysta musi dysponować własnym środkiem transportu. Niestety jeśli chodzi o region ten brakuje m.in. aktualnych przewodników dotyczących tylko i wyłącznie Zagłębia, a także oznakowanych tras, szlaków turystycznych oraz ścieżek rowerowych, łączących ze sobą zagłębiowskie miejscowości. Dlatego osoba, która dotąd nigdy tu nie była lub zna te tereny powierzchownie czuje się jak w labiryncie o skomplikowanej konstrukcji. Jednocześnie może czasami mieć uczucie, iż w Zagłębiu nie dba się o turystów i ich potrzeby. Przemysł, poza pewnymi wyjątkami, praktycznie już tutaj nie istnieje. Region w dalszym ciągu paradoksalnie funkcjonuje tak jakby nadal działały tu prężnie fabryki i kopalnie, a ludzie którzy przybyli go odwiedzić w celach turystycznych a nie zarobkowych, traktowani są jak intruzi.

Stąd też pilna potrzeba poprawy polityki informacyjnej wobec osób odwiedzających Zagłębie. Wzory można czerpać z miejscowości turystycznych, gdzie w punktach informacyjnych ulokowanych w centrach, mamy do dyspozycji bezpłatne mapy, ulotki dotyczące historii, zabytków, bazy noclegowej i gastronomicznej oraz imprez kulturalnych. Są tam także publikacje (m.in. przewodniki) oraz pamiątki. Obsługa punktu (legitymująca się wysoką kulturą osobistą) służy pomocą turystom, którzy niejednokrotnie po raz pierwszy odwiedzili dane miejsce, zarówno poprzez swoją wiedzę jak również kontakt m.in. z instytucjami kulturalnymi oraz hotelami. Jednocześnie pracownicy takiego punktu, co istotne, są na bieżąco z kwestii aktualnych wydarzeń kulturalnych oraz atrakcji w mieście. Pozytywnym przykładem jest punkt zlokalizowany w centrum Sosnowca, w przejściu podziemnym. Sosnowiec, podobnie jak duża część miejscowości w regionie z różnych powodów nie ma klasycznego rynku. Część zagłębiowskich miast rozwijała się w zależności od inwestycji o charakterze przemysłowym oraz infrastruktury kolejowej. To powodowało, iż proces urbanizacyjny był tu ściśle związany z budową zakładów oraz osiedli dla ich pracowników. Innym z powodów było późne, bo mające miejsce w XX w. nadanie praw miejskich. W przypadku Zagłębia spotykamy także sytuację, gdzie istniejący rynek stracił swoje funkcje, a tym samym znaczenie z powodu poprowadzenia po drugiej wojnie światowej przez część jego obszaru drogi. Mowa tu o Będzinie. Istniejącymi rynkami mogą pochwalić się Czeladź, Siewierz i Sławków.

W przypadku miejsc pamięci oprócz grobów osób związanych z regionem i w ten czy inny sposób zasłużonych dla niego (np. grób Adama Piwowara w Dąbrowie Górniczej, a także Wiktora Monsiorskiego w Sosnowcu), istnieją różnego rodzaju pomniki oraz tablice pamiątkowe. Zdecydowana większość z nich powstała w wieku XX-tym. Te, które zostały zniszczone podczas drugiej wojny światowej (np. tzw. będzińska Nike upamiętniająca żołnierzy 11. Pułku Piechoty) nie zostały odbudowane. Przedwojenne tablice, które przetrwały do naszych czasów, powróciły na swoje miejsca lub znajdują się w zbiorach muzealnych. Dużo rzadziej osoby związane z Zagłębiem stają się patronami placów (np. Plac im. Skarbińskich w Będzinie – Grodźcu), parków (np. Park im. Ciechanowskich w Będzinie – Grodźcu) rond (np. Rondo im. płk Stanisława Kalabińskiego w Sosnowcu) lub ulic (Ul. Dehnelów w Czeladzi). Niecodzienną i jednocześnie ciekawą inicjatywą jest idea pomnika niesłusznie posądzonej o czary i skazanej na śmierć Katarzyny Włodyczkowej. Pomnik ma wkrótce stanąć na terenie Czeladzi.

W Zagłębiu część miejsc pamięci związana jest ściśle z okresem Polski Ludowej i ideologią komunistyczną. Dotyczy to również niektórych patronów ulic (np. Wandy Wasilewskiej w Wojkowicach lub Marcela Nowotki w Będzinie – Grodźcu). Uchwalona niedawno tzw. Ustawa dekomunizacyjna z pewnością będzie miała znaczący wpływ na zmiany w tym względzie. Dotychczas mieszkańcy ulic, których patronami są osoby związane z komunistycznym ustrojem totalitarnym, często nie wykazywały chęci do ich zmiany. Powodem nie było utożsamianie się z takimi patronami, ale niechęć do zmiany danych w dokumentach oraz ponoszenia jej kosztów. Kolejną kwestią są pomniki upamiętniające armię radziecką. Te wraz z innymi tego rodzaju miejscami pamięci (tablicami i pomnikami) powinny zostać usunięte i umieszczone w miejscu, które byłoby swoistym rodzajem muzeum – skansenu. Gdyby nie było to możliwe część z tablic mogłaby znaleźć się w zbiorach istniejących placówek muzealnych. Aczkolwiek należy wziąć pod uwagę, iż pod niektórymi ze wspomnianych pomników mogą znajdować się szczątki żołnierzy radzieckich. Stąd potrzeba wcześniejszego zbadania takich miejsc pod tym kątem. Szczątki wojskowych należałoby (w porozumieniu z lokalnym duchowieństwem) przenieść w inne, stosowne miejsce, pochować z zachowaniem szacunku dla zmarłych, a groby odpowiednio oznakować. Warto w takich sprawach skonsultować się m.in. z Instytutem Pamięci Narodowej. Proces dekomunizacji jest niezbędny, ale jednocześnie musi przebiegać według zasad, które zapobiegną całkowitej dowolności urzędniczej.

Historia Zagłębia Dąbrowskiego nie jest w dalszym ciągu dobrze poznana. I mam tu na myśli nie tylko mieszkańców regionu, których wiedza nierzadko ogranicza się do drugiej połowy XX w., czyli okresu tzw. Polski Ludowej. Chodzi mi także o historyków zajmujących się dziejami terenów nad Brynicą. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze baza źródłowa dotycząca regionu znajduje się nie tylko na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, ale także poza jej granicami, m.in. na obszarze obecnej Federacji Rosyjskiej. Po drugie źródła historyczne związane tematycznie z Zagłębiem Dąbrowskim są często niekompletne i zawierają znaczne luki, co bardzo utrudnia merytoryczną analizę. Prócz tego część z nich znajduje się w złym stanie, który wymaga poddania ich odpowiedniej konserwacji. W niektórych przypadkach mamy także do czynienia z niewłaściwym przechowywaniem, co wpływa z czasem na ich możliwość odczytania i wykorzystania. Po trzecie badacze dziejów Zagłębia dysponują niezmiernie ograniczonymi budżetami przeznaczonymi na ten cel, co niejednokrotnie powoduje, iż proces poznawania przeszłości tego regionu jest powolny, a czasami w wyniku rozlicznych przeszkód zostaje wstrzymany. Poza tym grupa osób zajmujących się zawodowo, bądź w wolnym czasie poznawaniem i opisywaniem historii regionu w oparciu o źródła historyczne jest wciąż stosunkowo niewielka. Mowa tu zarówno o historykach jak i osobach mających inne wykształcenie.

Na marginesie warto wspomnieć, iż historia tego regionu staje się czasami inspiracją dla autorów powieści. Jednym z nich jest Zbigniew Białas, który w roku 2011 wydał „Korzeńca”. Jego akcja dzieje się w Sosnowcu, tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej. Powieścią tą autor stworzył dla osób nieznających tego regionu i jego historii przysłowiowy klucz do świata jakim jest Zagłębie Dąbrowskie okresu zaborów i dwudziestolecia międzywojennego.

Publikacje poruszające kwestię dziejów Zagłębia mają zróżnicowany poziom merytoryczny. Począwszy od prac, których autorzy dołożyli starań aby zadbać o wysoki poziom merytoryczny poprzez publikacje, które straciły częściowo na swojej aktualności, bądź są syntezą aktualnej wiedzy, a skończywszy na książkach i artykułach, których wartość pod omawianym kątem jest dyskusyjna.

Różnie także bywa z ich dostępnością. Niektóre z nich można nabyć tylko i wyłącznie w Zagłębiu. Wiele ważnych publikacji dotyczących wspomnianej tematyki nie jest wznawianych, co powoduje, iż należy ich szukać w antykwariatach lub na portalach aukcyjnych. Wyjątek stanowi tu niedawne wznowienie książki Romana Szenka pt. „Rewiry Hipokratesa”, w której autor opisuje historię będzińskiego lekarza – Tadeusza Kosibowicza.

Co ciekawe, niektóre publikacje dotyczące Zagłębia zostały napisane przez osoby, które nie były związane z tym regionem i nie zajmowały się na co dzień badaniem tylko i wyłącznie jego dziejów. Mowa tu m.in. o pracy Ryszarda Szweda pt. „Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim” oraz o książce Andrzeja Strzeleckiego pt. „Zagłada Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego w KL Auschwitz”. Obie publikacje cechuje wysoki poziom merytoryczny.

Dużą nadzieję czytelnicy publikacji poświęconych regionowi pokładają w monografiach lokalnych miejscowości. W roku 2008 ukazała się monografia miasta Będzina, cztery lata później Czeladzi. W roku 2016 miała miejsce promocja dwutomowej publikacji dotyczącej historii Sosnowca. Obecnie trwają prace nad monografią Dąbrowy Górniczej. Na marginesie należy dodać, iż w 1994 r. opublikowano pracę poświęconą historii księstwa siewierskiego. Zasadniczą cechą przywołanych monografii jest synteza dziejów wymienionych tu miast. Każda z nich to efekt wieloletnich starań historyków i archeologów, którzy podjęli się pracy nad poszczególnymi rozdziałami i podrozdziałami wspomnianych publikacji. Wbrew oczekiwaniom części czytelników nie zawierają one wszystkich wątków dotyczących historii zagłębiowskich miejscowości. Nie rozumieją oni bowiem, iż monografia nie stanowi zbioru całej dostępnej wiedzy, ale jest kompilacją najważniejszych informacji na dany temat. Oczywiście określenie „najważniejsze” ma tu w pewnym stopniu subiektywny wydźwięk i przez każdego z zainteresowanych historią regionu może być i jest definiowane na swój własny sposób. Monografia stanowi tylko i aż punkt wyjścia do dalszych badań nad historią opisywanej miejscowości i jej mieszkańców. Rozwinięcie zawartych w niej wątków (bądź polemika z nimi) lub poruszenie tych, które się w niej nie pojawiły to pole do popisu dla osób, które czują się na siłach aby podołać takiemu wyzwaniu.

Wiele wątków związanych z historią Zagłębia do dzisiaj nie zostało szczegółowo opisanych, bądź też nie zajęto się dotąd ich dokładnym zbadaniem. Część z nich została co najwyżej w ten czy inny sposób zasygnalizowana w publikacjach, w których poruszono kwestię regionu. Dlatego nie sposób mówić o dobrym, a tym bardziej dokładnym poznaniu dziejów Zagłębia Dąbrowskiego. Wpływ na to ma m.in. niewielka grupa osób, która bada wybrane aspekty z historii tych terenów. Dysponują oni bardzo skromnymi finansami przeznaczonymi na ten cel, bądź są ich całkowicie pozbawieni. Trudno więc wymagać od nich prowadzenia szeroko zakrojonych badań oraz znaczących osiągnięć. Aczkolwiek czasami udaje się im w tej materii pokonać liczne bariery. Przykładem są tu publikacje historyczne pracowników Muzeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej, które cieszą się zainteresowaniem poza granicami regionu.

Niestety w Zagłębiu od dłuższego czasu funkcjonuje niepisana reguła, iż jeśli chce się badać i opisywać kwestie związane z przeszłością regionu, to taka osoba lub grupa osób musi sama znaleźć finanse na ten cel. Nierzadko są to pieniądze samych autorów, ponieważ mają niewielkie szanse na pozyskanie funduszy od władz lokalnych. Często pada argument, iż brak jest w budżetach miast i gmin pieniędzy na takie cele. Ewentualnie pojawia się sugestia, aby ubiegali się oni o dotacje dla organizacji pozarządowych.

Kwestia wspomnianych dotacji to przysłowiowy temat rzeka, zwłaszcza jeśli chodzi o kwoty przeznaczane na ten cel przez polskie samorządy i sposób ich podziału. Uzyskanie nie dotacji jest prostą sprawą. Czasami jednak aby osiągnąć zamierzony cel, warto podjąć taki trud i zmierzyć się z biurokracją. Przykład może stanowić tu Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”, które dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego od kilku lat wydaje „Śląski Rocznik Forteczny”. Poruszane są w nim kwestie dotyczące historii zarówno Górnego Śląska jak i Zagłębia Dąbrowskiego.

Na rzetelną i fachową publikację składają się oprócz składu i druku także koszty długotrwałych i niełatwych kwerend w archiwach, muzeach, bibliotekach itd. Zarówno na terenie kraju jak i poza jego granicami. Na wspomniane koszty składają się m.in. wydatki na transport, zakwaterowanie podczas wyjazdu oraz wyżywienie. Do tego dochodzi wynagrodzenie dla osób wykonujących taką pracę.

Zasada: tanio i szybko jest w tym regionie niestety nadal często wykorzystywana jako ta najbardziej skuteczna. Efektem takiej polityki są publikacje, które nie znajdują szerszego uznania wśród czytelników i kończą tym samym swój żywot jako wzmianka w lokalnych mediach. Za pozytywny wyjątek od wspomnianej reguły uznać można dofinansowanie przez Sosnowiec w 2015 r. książki Witolda Wieczorka pt. „Tradycje piwowarskie Zagłębia Dąbrowskiego”. Swój udział jako wydawca miało tu Stowarzyszenie Forum Dla Zagłębia Dąbrowskiego. Innym przykładem jest książka Doroty Starościak

pt. „ „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku” wydana w 2014 r. przez Wyższą Szkołę Biznesu w Dąbrowie Górniczej.

Nieco większe szanse na pozyskanie funduszy mają lokalne muzea oraz organizacje pozarządowe, ale i w ich przypadku interesujący pomysł na publikację zderza się z odmiennymi nierzadko celami budżetów zagłębiowskich miejscowości. Tematem do oddzielnej dyskusji jest współpraca (lub jej brak) między lokalnymi samorządami oraz między placówkami muzealnymi.

Aby obecnie wydać książkę dotyczącą regionu, trzeba w całości lub częściowo (w zależności od negocjacji z danym wydawnictwem) samemu sfinansować taki projekt. Ewentualnie możemy próbować pozyskać sponsorów. Jest to jednak w Zagłębiu niezwykle trudne. W przypadku wydawnictwa musimy liczyć się z tym, iż koszty poszukiwań materiałów do książki nie zostaną nam zwrócone. Nie wspominając już o jakimkolwiek wynagrodzeniu za jej napisanie. Autor w tym przypadku może liczyć na darmowy egzemplarz swojego dzieła i satysfakcję z jego publikacji. Nic ponadto. Należy mieć świadomość tego, iż wydawnictwa to przedsiębiorstwa, które czerpią zysk z publikacji, w których wydanie wykładają często własne pieniądze. Anonimowy autor, bądź temat o zasięgu regionalnym to ryzykowna inwestycja, która niezmiernie rzadko przynosi znaczący dochód. Niezależnie od zdolności badaczy historii Zagłębia, ich sukcesów na tym polu oraz pomysłów wartych niejednokrotnie wsparcia i sfinansowania, faktem jest, iż dzieje tego regionu to temat niszowy, a więc grupa potencjalnych czytelników zainteresowana tą tematyką jest w porównaniu z innymi niewielka. Co powoduje, iż wydawnictwo lub osoba, która zdecyduje się wydać taką publikację muszą liczyć się z tym, iż poniesione przez nie koszta nie zostaną im zwrócone poprzez sprzedaż nakładu książki. Naturalnie istotną rolę odgrywa również dostępność publikacji i jej cena. Te dwa czynniki mają niewątpliwie duży wpływ na sprzedaż pracy poświęconej dziejom regionu. Dlatego też warto zadbać (jeśli jest to możliwe) o obniżenie kosztów druku takiej pracy.

Historia Zagłębia Dąbrowskiego, jak wspomniano powyżej, nie jest wciąż dobrze poznana i opisana. Wpływ na to mają przede wszystkim takie czynniki jak: niedobór funduszy na badania dziejów tych terenów (oraz niewielka liczba osób tym się zajmująca), zróżnicowany stan bazy źródłowej, a także jej rozlokowanie (i dostępność) w różnych częściach Polski oraz poza jej granicami. Próbując poznać historię Zagłębia, niezależnie czy to w kontekście dziejów danej miejscowości czy też jakiegoś zjawiska lub osoby związanej z tym regionem, należy, na ile to możliwe, szczegółowo badać poszczególne elementy interesujących nas zagadnień. Efektem końcowym takiego procesu będzie nierzadko poznanie i zrozumienie całości interesującego nas fragmentu przeszłości Zagłębia. Takie postępowanie przypomina tworzenie kolejnych elementów (tzw. puzzli) układanki. Po ich wykonaniu i odpowiednim ułożeniu, otrzymujemy obraz, który stanowi rezultat wspomnianej pracy. Efekt końcowy zależy od tego jak zostały skonstruowane poszczególne fragmenty układanki i w jaki sposób zostały one dopasowane do pozostałych elementów. Obecnie stan wiedzy o historii Zagłębia nie daje nam gotowych obrazów ani kompletu elementów składowych. Mamy do dyspozycji jedynie poszczególne „puzzle”, których wartość i jakość jest zróżnicowana. Dlatego tak istotne w tym kontekście są wnikliwe badania materiałów źródłowych oraz wykopaliska archeologiczne. Wnioski z ich analizy w postaci artykułów i książek stanowić będą kolejne, ważne elementy składające się z czasem na obraz ukazujący mechanizmy, którymi rządziły się dane zjawiska, społeczności lub osoby. Używając języka potocznego, należy stwierdzić, iż to właśnie historia poszczególnych dzielnic, miejscowości i regionów stanowi „puzzle”, które składają się na układankę zwaną powszechnie dziejami tego kraju, Polski.

Na zdjęciu herb Zagłębia Dąbrowskiego stworzony przez Stowarzyszenie Forum Dla Zagłębia Dąbrowskiego

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Adamczak D., Drewniana architektura w Zagłębiu Dąbrowskim. Katalog wystawy, Chorzów 2006
2. Architektura Zagłębia. Materiały z IX Sesji Zagłębiowskiej, praca pod red. M. Kisiela i P. Majerskiego, Sosnowiec 2011
3. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
4. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
5. Błaszczyk W., Będzin przez wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno –przestrzennego od średniowiecza do polowy XX w. na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu, Poznań 1982
6. Buko A., Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa 2011
7. Dzieje Sławkowa, praca pod red. F. Kiryka, Kraków 2001
8. Gospodarka nad Przemszą i Brynicą. Od pradziejów do początku XX wieku w świetle badań interdyscyplinarnych, praca pod red. D. Rozmusa i S. Witkowskiego, Dąbrowa Górnicza – Olkusz – Sosnowiec 2009
9. Granice w Europie Środkowo – Wschodniej w XIX – XX wieku. Od Trójkąta Trzech Cesarzy do traktatu w Schengen, praca pod red. R. Kaczmarka i Z. Studenckiego, Sosnowiec 2008
10. Historia Czeladzi, T. 1, praca pod red. J. Drabiny, Czeladź 2012
11. Historia Czeladzi, T. 2, praca pod red. J. Drabiny, Czeladź 2012
12. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
13. Kanon turystyczno – krajoznawczy powiatu będzińskiego, Będzin 2014
14. Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, Będzin 2010
15. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
16. Nietyksza M., Rozwój miast i aglomeracji miejsko – przemysłowych w Królestwie Polskim 1865 – 1914, Warszawa 1986
17. Rozmus D., Suchodolski S., Tokaj J., Wczesnośredniowieczny „Skarb Hutnika” z Dąbrowy Górniczej – Łośnia, Dąbrowa Górnicza 2014
18. Siewierz, Czeladź, Koziegłowy, praca pod red. F. Kiryka, Katowice 1994
19. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
20. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 2, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
21. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
22. „Śląski Rocznik Forteczny”, 2014, T. 5
23. Wieczorek W., Tradycje piwowarskie Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 2015
24. Wiśniewski J., Diecezja Częstochowska: opis historyczny kościołów i zabytków w Dekanatach Będzińskim, Dąbrowskim, Sączowskim, Zawierckim i Żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936
25. Wojkowice wczoraj i dziś. Szkice monograficzne wydane z okazji XXXV-lecia istnienia miasta 1962 – 1997, praca pod red. J. Przemszy – Zielińskiego, Wojkowice 1997
26. Zagłębie Dąbrowskie zanim powstało. Od pradziejów do końca XVIII wieku, praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2007
27. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004

Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918 – 1939), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2005

Źródło: portalzaglebiowski.pl

Okazała kamienica znajdująca się przy ulicy Warszawskiej pod numerem 6, nieopodal głównego placu w mieście, ma wyjątkowo bogatą historię. To także jeden z najpiękniejszych budynków mieszkalnych w centrum miasta.

Kamienica wybudowana przez rodzinę Mrokowskich, od 1900 roku stała się siedzibą ich fabryki stolarskiej. Przedstawiciel rodu, Stefan Mrokowski był inżynierem, który wraz z Edmundem Telakowskim (prowadzili Biuro Techniczno-Budownicze) przyczynił się do rozbudowy znacznej części ówczesnej wsi. Był również znany na lokalnej arenie politycznej – do 1902 roku nadsołtys wsi Sosnowiec (jego władza obejmowała Sosnowiec, Stary Sosnowiec i Pogoń), radny, a także pierwszy prezydent miasta po odzyskaniu niepodległości.

Jednym z ważniejszych epizodów w historii budynku było umiejscowienie tu (w oficynie) Magistratu Miasta Sosnowca w latach 1915-34, czyli aż do czasu wybudowania obecnego gmachu przy Al. Zwycięstwa.  W latach 1916-36 mieścił się tu także Urząd Poczty i Telegrafu, w latach 1916-18 Miejska Ekspedycja Listów, która odpowiadała za przyjmowanie i wysyłanie przesyłek w obrębie miasta, a do 1923 roku Sąd Okręgowy.

W domu Mrokowskich funkcjonowała także Resursa Sosnowiecka. Powstała w 1871 roku i była to prawdopodobnie pierwsza na terenie Sosnowca instytucja kulturalno-oświatowa. Działał przy niej założony około 1880 roku chór „Lutnia” pod dyrekcją początkowo Zabrockiego, później Olszewskiego. Chór „Lutnia” przetrwał do dziś jako katedralny, pod tą samą nazwą. Koncentrowało się tutaj życie towarzyskie polskiej inteligencji przełomu XIX i XX wieku.

Koncentrowało się ono również w kawiarni „Popularnej”, którą w latach międzywojennych prowadził tutaj Aleksander Brożyna, kupiec a zarazem wielki miłośnik sztuki. Kawiarnia stała się jedną z najbardziej znanych w Sosnowcu, była miejscem spotkań miejscowej bohemy artystycznej, odbywały się tu imprezy Towarzystwa Artystyczno-Literackiego, a także wieczory literacko-dyskusyjne elity intelektualnej środowisk esperanckich. Brożyna posiadał tu również Największy chrześcijański skład gotowych ubrań męskich oraz uczniowskich, dziecinnych oraz kołder z własnej pracowni. Zamówienia przyjmował z materiałów własnych i powierzonych.

Oprócz słynnej kawiarni, zlokalizowany był tu także skład czekolady i cukrów Zakrzewskiego.

Pod 6-tką w 1909 roku założono Towarzystwo Miłośników Sztuki Polskiej, ale niestety niewiele wiadomo o tej organizacji.

W budynku mieściły się również liczne kancelarie adwokackie: Juliusza Brauna, Kazimierza Jasińskiego, Dobiesława Pileckiego, oraz notarialne: Kazimierza Jewniewicza, Romana Pruszyńskiego a od 1936 roku Antoniego Boguckiego, senatora BBWR i wicemarszałka senatu III kadencji. Swoje gabinety lekarskie ulokowali tu dr J. Braun, dr Bolesław Budzyński, dr Kazimierz Suchodolski – ginekolog, ojciec Bogdana, późniejszego profesora, a także dentyści Marceli Goldberg i Walentyna Frolewiczowa.

Z bardziej znanych firm można wymienić Biuro Techniczne „Meteor” Augustyna Klatta, Maciejewski, Makowski i S-ka, biuro techniczne oferujące maszyny i urządzenia kopalniane, zakład stolarski meblowo-budowlany Rosimina Deki, a także sklep z ubraniami gotowymi Klaudii Krzyżkiewicz czy skład wyrobów fabryki Żyrardów i magazyn bławatny A. Zielińskiego i Z. Pruskiego.

Siedzibę swoją obrało tu również Towarzystwo Rozwoju Życia Narodowego w Polsce, oddział zagłębiowski, Powszechne Towarzystwo Elektryczne A.E.G., Towarzystwo Stałej Wystawy Wyrobów Szkolnych, a także Biuro buchalteryjno-rewizyjne Stanisława Leszczyńskiego.

Pod 6-tką Zygmunt Piechocki prowadził pracownię wyrobów skórzanych i przyborów podróżnych, Władysław Niziński pracownię bielizny męskiej a Bolesław Tkacz zakład szewski. Unikatowa w mieście była sprzedaż fortepianów, którą tutaj trudnili się Polkowski z Dymkowskim.

Wymienione lokale handlowe i usługowe dotyczą okresu do wybuchu II wojny światowej. Jeżeli ktoś pamięta co znajdowało się w opisanym budynku w okresie PRL, lub w ostatnim czasie, zapraszam do dyskusji.

Anna Urgacz-Szczęsna

Kiedy II wojna światowa dobiegała końca okazało się, że w wyzwolonych przez armię czerwoną śląskich i zagłębiowskich zakładach (przede wszystkim w kopalniach) brakuje rąk do pracy. Braki te były na tyle poważne, że w ówczesnej sytuacji niedoboru pracowników nie dało by się ich zrekompensować wprowadzeniem do kopalń nowoczesnych maszyn. Było to wówczas, w sytuacji kraju zniszczonego i wyczerpanego konfliktem wojennym niemożliwe.

Początkowo polski rząd zastanawiał się nad wykorzystaniem do pracy Polaków. Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego (CZPW) powołał w tym celu m.in. Biuro Mobilizacji Sił Roboczych. Jednakże próba werbunku polskich pracowników zakończyła się  fiaskiem. Powodem takiego stanu rzeczy było ubóstwo ofert pracy Zjednoczeń Przemysłu Węglowego. Nie dawały one potencjalnym robotnikom mieszkań, odpowiednich racji żywnościowych, a także konkurencyjnego dla innych zawodów wynagrodzenia. Postanowiono zatem wykorzystać jeńców wojennych.

W Polsce do zakładów pracy sprowadzano jeńców początkowo z Obozu Pracy w Jaworznie, jednakże ich zapas bardzo szybko się wyczerpał. Strona polska rozpoczęła rozmowy ze stroną radziecką, dysponującą obozami, w których przebywała potencjalna siła robocza. Jednakże wśród nich było sporo osób niezdatnych do pracy w krajowym przemyśle. Pod koniec sierpnia 1945 r. Zjednoczenia Przemysłu Węglowego dokonały między sobą wstępnego podziału wspomnianych jeńców. Dąbrowskie Zjednoczenie miało otrzymać 4750 osób. Ostatecznie jednak z przyczyn technicznych ilość ta zmniejszyła się do liczby 3963. W październiku powołano trzy Okręgowe Zarządy Pracy Więźniów: w Katowicach, Łodzi i Bydgoszczy.

Przy kopalniach utworzono obozy dla jeńców. Zadania jakie miały spełniać zostały wyznaczone przez Departament Więziennictwa i Obozów w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Obozy miały być przede wszystkim źródłem taniej siły roboczej. I temu celowi starano się je podporządkować.

W Zagłębiu Dąbrowskim obozy dla jeńców wojennych znajdowały się przy kopalniach: „Jowisz”, „Renard”, „Klimontów”, „Milowice”, „Generał Zawadzki”, „Czeladź”, „Saturn” oraz „Grodziec”.

Obóz pracy przy kopalni węgla kamiennego „Grodziec” (przed wojną „Grodziec II”; w niektórych źródłach pojawia się nazwa: podobóz) dla jeńców wojennych, służących w niemieckiej armii funkcjonował w latach 1945 – 1948/49. Oprócz nich, przebywali tu także więźniowie. Obozowi przyporządkowano numer: 301/II/2.

Po drugiej wojnie światowej tymczasowym kierownikiem Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych (do którego należała kopalnia) został Stefan Piotr Jan de Summer Brason. Urodzony w 1901 r. w Rzeszowie. Syn Alojzego i Wandy z domu Zathey. Podporucznik rezerwy. Z wykształcenia inżynier górniczy. Ukończył Akademię Górniczą w Krakowie. W 1945 r. wziął ślub z Wandą Marią Narkiewicz – Jodko (1911 – 1988). Stefan Brason pracował w zawodzie zarówno w dwudziestoleciu międzywojennym jak i podczas drugiej wojny światowej. Początkowo pełnił funkcję inżyniera ruchu, a w czasie okupacji sztygara objazdowego oddziału elektryczno mechanicznego na dole. W 1940 r. został pozbawiony funkcji na kopalni, a następnie umieszczono go w obozie koncentracyjnym w Dachau. W styczniu 1945 r. był zastępcą dyrektora zakładu, tj. Stanisława Skarbińskiego juniora. Nominację na tymczasowego kierownika Grodzieckiego Towarzystwa Brason otrzymał 6 lutego 1945 r. od pełnomocnika Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów dla Spraw Gospodarki na Zagłębie Dąbrowskie. Zmarł w 1989 r. Jest pochowany obok żony na cmentarzu komunalnym w Będzinie.

Trudno określić dokładną liczbę jeńców, która się znajdowała w grodzieckim obozie. Zarząd gminy w styczniu 1946 r. w piśmie do starostwa powiatowego w Będzinie stwierdzał, iż przy kopalni Grodziec II, znajduje się obóz jeńców niemieckich narodowości niemieckiej w liczbie 360 osób. W lipcu przebywało ich tu 278. Byli to głównie Niemcy i Ślązacy. Niemieccy jeńcy mieli swojego tłumacza, który był łącznikiem między nimi, a strażnikami, władzami obozu i polskimi urzędnikami. Część z jeńców była cywilami. Pozostali służyli w czasie wojny m.in. w Wehrmachcie, bądź w Waffen – SS.

Na grodzieckiej kopalni pracowali także jeńcy, którzy przebywali na terenie obozów przy kopalniach: „Saturn” w Czeladzi i „Jowisz” w Wojkowicach Komornych.

Jeńcy znajdujący się w grodzieckim obozie (pilnowanym przez strażników) zostali zakwaterowani w barakach, przy których znajdowała się wartownia. Ogrodzenie stanowił pojedynczy płot druciany, w odległości od tego 1-10 mtr. Stary płot drewn. 3 budki strażnicze na słupach.

W październiku 1945 r. w Grodźcu przewodniczący rady zakładowej wraz z radą zakładową, zawiadowca grodzieckiej kopalni oraz lekarz kopalniany (Stanisław Karsz) dokonali oględzin lekarskich zmobilizowanych jeńców z obozów w Pile i Gorzowie. U czterech Niemców stwierdzono m.in.: złamanie lewego palucha, owrzodzenie lewej ręki, astmę, problemy z sercem, wrzód podudzia i głuchotę. W związku ze zdiagnozowanymi schorzeniami, osoby te wykluczono z pracy fizycznej na dole na kopalni.

W latach 1945 – 1948 w Grodźcu zmarło 27 jeńców. Grzebano ich na lokalnym cmentarzu parafialnym. Posługę kapłańską w tym czasie pełnił w grodzieckiej parafii ks. Julian Suma (1945 – 1960). Nie ma już śladów po tych pochówkach.

Jedną z najczęstszych przyczyn śmierci w grodzieckim obozie była gruźlica płuc. Poza nią odnotowano także zgony w wyniku: zwyrodnienia serca, apopleksji, zapalenia otrzewnej, zapalenia płuc i opłucnej oraz owrzodzenia gardła. W księgach metrykalnych parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu znajdują się cztery akty zgonu osób określanych tam jako jeńcy wojenni. Byli to: Weiss Albert (lat 44, urodzony w Ulm, żonaty), Wagner Günter (lat 41, urodzony we Wrocławiu, żonaty), Conrath Walter (lat 35, urodzony w Mannheim, żonaty) i Tomasz Risberg (lat 45, urodzony w Bolko na Opolu, żonaty). Trzej pierwsi zmarli pod koniec 1945 r., ostatni z wymienionych na początku 1946 r. Co ciekawe we wszystkich aktach zgonu zapisano, iż osoby te były zamieszkałe w Grodźcu.

W źródłach pojawia się także przypadek samobójstwa. Jeden z jeńców w roku 1946 uciekł z obozu, ale udało się go pojmać w pobliskiej Łagiszy. Tam umieszczono go w areszcie, gdzie powiesił się. Prócz tego przypadku ucieczki, zanotowano jeszcze jeden, w tym samym roku. Z obozu zbiegło wówczas dwóch jeńców. Po nieudanych poszukiwaniach, zawiadomiono posterunek Milicji Obywatelskiej w Grodźcu oraz Rejonową Komendę Straży Przemysłu Węglowego w Sosnowcu.

Do naszych czasów zachował się Schemat pracy naczelnika podobozu przy grodzieckiej kopalni. Składał się on z następującej listy zadań (pisownia oryginalna):

–    Kontrola punktualnego budzenia rannej zmiany

–    Kontrola punktualnego wydania kawy i chleba dla rannej zmiany

–    Kontrola stanu liczbowego i punktualnego odmarszu do pracy rannej zmiany

–    Kontrola ogólnej pobudki

–    Kontrola i dopilnowanie mycia i kąpania jeńców i więźniów rano oraz po powrocie -poszczególnych zmian

–    Kontrola czyszczenia i uporządkowania sztub i całego obozu rano, przedpołudniem i wieczorem

–    Kontrola dezynfekcji odzieży, przeprowadzenie apelów zdrowotnych, stwierdzenie zawszenia

–    Przeprowadzenie apelów liczbowych i sprawdzenie codziennego stanu z notatkami straży

–    Kontrola odmarszu zjeżdżających: o 12.00, 15.00, 20.00 i 23.00 godzinie

–    Dopilnowanie porządku w nocy na sztubach (spanie bez spodni i bluzek) i sprawdzenie stanu w obozie policząc z służbowym pozostałych na sztubach

–    Kontrola punktualnego wydawania karbitu, dopilnowanie porządku lamp

–    Dopilnowanie stanu odzieży, bielizny i obuwia (ustalenie w codziennych raportach koniecznych zamian bluzek, spodni, obuwia i.t.p.)

–    Dopilnowanie pracy w warsztacie szewieckim i krawieckim

–    Dopilnowanie pracy fryzjera (sprawdzenie fryzury)

Na porządku dziennym w zagłębiowskich obozach pracy było bicie, które kończyło się nieraz poważnymi urazami, a nawet śmiercią. Jerzy Kochanowski w pracy W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945-1950 zauważa, iż: „(…) w kopalniach i obozach leżących poza historycznym Górnym Śląskiem, przejawy sympatii dla jeńców były sporadyczne, a znacznie częściej niż przypadki pomocy zdarzały się np. pobicia. Wyróżniane było zwłaszcza Zagłębie Dąbrowskie, którego obozy jeszcze w połowie 1948 r. odznaczały się „ignorowaniem przepisów obowiązujących w obozach przemysłu węglowego i wyjątkowo złośliwym traktowaniem jeńców”„. Dopiero zdecydowana reakcja władz w 1947 r. spowodowała ukrócenie tego procederu. W piśmie znajdującym się w dokumentach Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z tego samego roku, dotyczącym grodzieckiej kopalni, wskazywano na powszechny proceder bicia jeńców. Przyczyny takiego stanu rzeczy tłumaczono w następujący sposób: Zjawiska te są konsekwencją obchodzenia się niemców z tymi właśnie górnikami w czasie okupacji. Ci sami górnicy w czasie okupacji katowani byli w kopalni, w której dziś pracują. Układano ich pokotem na ziemi i maszerowano po nich. Nic więc dziwnego, że dziś szukają okazji do rewanżu na jeńcach, mimo zakazu bicia. Wypadki te nie mają nic wspólnego z dyrekcją kopalni.

Podczas Narady Wytwórczej grodzieckiego zakładu (odbytej w 1947 r.) dyrektor inż. Stefan Brason stwierdził, że robotnicy polscy, szczególnie w III i IV polu, stosują w stosunku do niemców metody, jakie niemcy stosowali w stosunku do nas. Są to metody hitlerowskie, które potępił cały świat, wobec tego nie powinniśmy ich naśladować. Brason zauważył także, że polscy robotnicy handlują różnymi towarami z Niemcami, co było według niego zjawiskiem nagannym.

Na tym samym spotkaniu również zawiadowca Kazimierz Budziasz poruszył kwestię jeńców:Nierównomierność w postępowaniu z niemcami: jednych trzyma się do godz. 5-tej a inni są już pod szybem o godz. 2-giej. Wykorzystanie niemców jest dla nas rzeczą zasadniczą. Jest rzeczą pewną, że niemcy zostaną do końca 1948 r. przez ten czas należy ich wykorzystać.

Zabrali również głos robotnicy kopalniani, którzy narzekali, że jest wielu niemców, którzy nie chcą pracować. Naoczni świadkowie stwierdzają, że stosunek do strajkujących jeńców jest wrogi, biją ich i kopią. Niemcy skarżą się im na nędzne wyżywienie, zamiast zupy dostają wodę, są osłabieni, wymiotują w czasie pracy. Na wniosek dyr. Brasona uchwalono, aby wszystkie resztki z kuchni oddawać do obozu.

Na spotkaniu robotnicy protestowali przeciwko zakazowi bicia jeńców. Wówczas komendant obozu podczasostrej wymiany zdań (w protokole jednoznacznie nie określono z kim) stwierdził, że Niemcy są w obozie głodzeni.

Na grodzieckiej kopalni dochodziło również do innych nadużyć. W 1945 r. jeńcy zebrali kwotę 8 860 Rentenmark i wręczyli ją jednemu ze strażników, celem wymiany pieniędzy na polską walutę. Strażnik wspomnianą gotówkę przyjął, jednakże nie przekazał jeńcom żadnych pieniędzy. Ci postanowili wydać go referentowi Mobilizacyjnych Sił Roboczych. Urzędnik zwrócił się do Wydziału Bezpieczeństwa w Dąbrowskim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego o wszczęcie śledztwa w tej sprawie. Podczas inspekcji w obozie w 1946 r. okazało się, iż jeńcy mający pracować na kopalni są bezprawnie wysyłani do osób prywatnych by wykonywać tam określoną pracę.

W 1948 r. śmiertelnemu wypadkowi uległ jeden z jeńców z grodzieckiego obozu, wojskowy w stopniu sierżanta. Podczas wykonywania obowiązków porozumiewano się z nim poprzez tłumacza. Według oświadczenia dyrektora kopalni, miał on nie stosować się do przepisów bezpieczeństwa. Wbrew poleceniu dozorcy aby jeniec podczas zrzucania drzewa duklą znajdował się kilka metrów od podszybia dukli, lekkomyślnie wybierał drzewo przy równoczesnym spadaniu następnych sztuk. Miał on również zlekceważyć ostrzeżenia Niemca, który w tym czasie wykonywał swoje obowiązki na nadszybiu dukli, której głębokość wynosiła 10 metrów.

W lutym tego samego roku, podczas zebrania Narady Wytwórczej grodzieckiego zakładu, dyrektor Brason omówił sytuację jeńców na terenie kopalni: Na naszej kopalni sprawa niemiecka przedstawia się w ten sposób, że zagrożono nam zlikwidowaniem obozu w przeciągu dwóch miesięcy za bicie i katowanie niemców. Jest to wielka groźba dla naszej kopalni, gdyż jest to sprawa utrącenia planu i zarobków. Nie będziemy w stanie dać takiego wydobycia, jak obecnie, nie zrobimy normy. Wśród naszej załogi interesujący się niemcami dzielą się na 2 kategorie: opiekunowie którzy posuwają się do tego, że przejmują potajemnie i nadają na pocztę listy niemieckie, szkalujące polski naród, które po tym docierają do Komisji Międzynarodowej, oraz sadyści, którzy znęcają się nad niemcem bez względu na to, czy jest słaby, czy chory.  Człowieka, który ułatwia niemcom przesyłanie listów bez cenzury, postawi się przed sąd, jako sabotażystę. Ale tak samo będzie karany człowiek, który niemców bije, gdyż obecnie jest pokój i ochrona praw człowieka obowiązuje. Czynimy wielkie starania, by utrzymać obóz, ale pod warunkiem, że nie będzie powodów do zażaleń ze strony niemieckiej na złe traktowanie.

We wspomnianym roku MBP stwierdziło w grodzieckim obozie m.in. poważny problem z pluskwami, kiepski stan sanitarny (brak odpowiednich urządzeń), a także błędy organizacyjne administracji.

Już po wizycie w Grodźcu przedstawiciela Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, strona polska doszła do następującego wniosku: ze względu na warunki pracy oraz pewnego rodzaju nieumiejętna postawa Dyrekcji kopalni w Grodźcu w stosunku do zagadnienia pracy jeńców nasuwa wniosek zlikwidowania tego obozu. Przedstawiciel MBP nie widząc perspektyw na poprawę sytuacji w grodzieckim podobozie zdecydował w 1948 r. o jego likwidacji.

Na marcowym spotkaniu Narady Wytwórczej dyrektor Brason odniósł się do wspomnianej decyzji: Mimo usilnych starań nie udało się zapobiec rozwiązaniu obozu. Ostatni wypadek – pobicie 2 niemców w 33 szybiku przypieczętowało sprawę. Udało nam się uzyskać tylko tyle, że dyr. Szczepalski pozwolił zamiast jeńców dać więźniów, ale są to ludzie starsi i wyniszczeni, tak, że nie będą pracować wydajnie. Likwidacji obozu zawinili ludzie, którzy nie stosują się do poleceń i wymierzają samosądy. (…) Będziemy wyciągać konsekwencje w całej rozciągłości.

Co stało się z jeńcami ? Wiadomo jedynie tyle, że część z nich w maju 1948 r. została przeniesiona do obozów jenieckich przy cementowni „Saturn” oraz kopalni „Jowisz”. Ich dalszy los jest nieznany.

Wzmianka o jeńcach wojennych w księdze metrykalnej parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Akt zgonu jeńca wojennego Wagnera Güntera w księdze metrykalnej parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Grób Stefana Summer Brasona i jego małżonki na będzińskiej nekropolii

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach

*Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891-1945 [1958]

*Starostwo Powiatowe w Będzinie [1939] 1945 – 1950

2. Księgi metrykalne parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu

II Opracowania:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
2. Kochanowski J., W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945 – 1950, Warszawa 2001
3. Kopka B., Obozy pracy w Polsce 1944 – 1950. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2002
4. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
5. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
6. „Śląski Rocznik Forteczny”, T. 4
7. Woźniczka Z., Represje na Górnym Śląsku po 1945 roku, Katowice 2010

Źródło: klubzaglebiowski.pl

Pisząc ten tekst, nie miałem na celu objęcia całości wiedzy dotyczącej przeszłości terenów nad Brynicą i ludzi je zamieszkujących, ale przede wszystkim wskazanie tych ważnych zagadnień, o których można przeczytać zarówno w książkach poświęconych Zagłębiu, jak i na lokalnych portalach internetowych, gdzie toczą się niekiedy całkiem ożywione, choć nie zawsze merytoryczne dyskusje.

Pierwsza kwestia to samo pojęcie „Zagłębie Dąbrowskie”. Za jego twórcę uważa się naczelnika kopalń Okręgu Zachodniego – Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego (1798–1867) herbu Zerwikaptur. Nie jest to jednak do końca zgodne z faktami. J. P. Cieszkowski w wieku XIX wprowadził do użycia tylko i wyłącznie pojęcie „zagłębie”. Nie miało ono wówczas znaczenia geograficznego. Związane było z terminologią geologiczną. Odnosiło się do miejsc na kuli ziemskiej gdzie występują pokłady kopalin. I nic ponadto. Nie posiadało także dodatku w postaci przymiotnika „dąbrowskie”. Za życia J. P. Cieszkowskiego termin geograficzny „Zagłębie Dąbrowskie” nie istniał. Dopiero z czasem pojęcie „zagłębie” zaczęło ewoluować i zyskało taki charakter. Na początku XX w. (przed wybuchem pierwszej wojny światowej) było ono już powszechnie używane w środowisku robotników, a więc dużej grupy społecznej, która przyczyniła się do jego popularyzacji. Bo to właśnie w branży górniczej zaczęła się kariera tego terminu.

Trzynasty wiek to apogeum tzw. rozbicia dzielnicowego. Walki książąt piastowskich o tron w dzielnicy senioralnej trwały wówczas w najlepsze. W tym też czasie doszło do najazdów Mongołów na ziemie polskie. W ich wyniku za czasów panowania Bolesława Wstydliwego, w drugiej połowie trzynastego stulecia, miała zostać wybudowana w będzińskim grodzie okrągła, kamienna wieża. Pogląd ten przez długi czas nie wzbudzał  większych zastrzeżeń. Okazuje sie jednak, że czasami warto wątpić. Otóż nadprzemszańska wieża nie miała nic wspólnego z nieproszonymi „odwiedzinami” wojowników z Azji. W roku 1273 doszło do bitwy pod Bogucinem pomiędzy siłami Bolesława Wstydliwego, a wojskami Małopolan oraz księcia Władysława opolskiego. Bolesław pokonał buntowników, jednakże w następnym roku musiał zawrzeć niekorzystny dla siebie pokój. W zamian za rezygnację z tronu dzielnicy senioralnej, książę opolski uzyskał „część ziemi krakowskiej z Zatorem nad Skawą, aż po Skawinę”. Tym samym przejął kontrolę nad jednym z dwóch ważnych szlaków prowadzących z Pragi do Krakowa. Tak poważna korekta granic zmusiła Bolesława do zabezpieczenia granicy dzielnicy senioralnej i ważnego szlaku wiodącego właśnie przez Będzin. Stąd budowa kamiennej wieży w będzińskim grodzie. Niewykluczone, iż wówczas zwiększono jednocześnie liczebność jego załogi.

Pod koniec XVI wieku arcyksiążę Maksymilian Habsburg postanowił zasiąść na królewskim tronie w Krakowie. Jego ambitne plany pokrzyżował hetman Jan Zamoyski, który pokonał wojska arcyksięcia oraz jego stronników pod Byczyną w 1588 r., a pretendenta do korony uwięził. Niedługo po tym wydarzeniu rozpoczęły się pertraktacje pomiędzy stroną polską a habsburską, w których uczestniczył papieski legat, kardynał Hipolito Aldobrandini. W marcu 1589 r. obie strony podpisały traktat pokojowy zwany później będzińsko – bytomskim. Nazwa ta nawiązywała do miejsc, gdzie toczyły się w tym czasie wspomniane rokowania. W traktacie Habsburgowie zobowiązali się m.in. do niezawierania układów z Moskwą przeciwko Polsce i Szwecji, zwrotu Rzeczypospolitej Lubowli i, co najważniejsze, Maksymilian Habsburg zgodził się zrzec się roszczeń do korony Polski. Miał tego dokonać w Czeladzi. Tak się jednak nie stało! Według autora biografii Zygmunta III Wazy – Henryka Wisnera, arcyksiążę po przybyciu na miejsce uznał Czeladź za nie nadającą się do tak ważnego aktu, i przedstawiciele obu stron udali się w kierunku Bytomia, do bardziej odpowiedniego miejsca. Tam okazało się, że był to wybieg Maksymiliana, który odmówił zrzeczenia się korony. Po pewnym czasie zmienił jednak zdanie. Królewskie plany wybiła mu skutecznie z głowy jego własna rodzina, która nie chciała konfliktu z Rzeczpospolitą i swoimi adwersarzami, którzy widzieli w sporze z Polską szanse na diametralne ograniczenie wpływów politycznych i terytorialnych dynastii Habsburgów.

Przejdźmy teraz do drugiej wojny północnej znanej w naszej historii jako tzw. „potop szwedzki”, który miał miejsce w drugiej połowie XVII wieku. Z czasem na popularności zyskała informacja, iż we wspomnianym czasie zamki w Będzinie i pobliskim Siewierzu zostały zdobyte przez wojska szwedzkie, a następnie zniszczone bądź spalone. Nic bardziej mylnego. Po zdobyciu przez najeźdźców Krakowa, w będzińskiej warowni pod szwedzką „opieką” znaleźli się m.in. hetman Stefan Czarniecki oraz Fromhold Wolff. Sam zamek w czasie „potopu”, wbrew twierdzeniom m.in. Mariana Kantora-Mirskiego, nie został spalony i częściowo zburzony, lecz jak wykazała siedemnastowieczna lustracja doznał znacznie mniejszego uszczerbku. Co ważne, jak zauważa Jarosław Krajniewski przez  Zagłębie nie przechodziła w tym czasie szwedzka armia. W Będzinie zjawił się jedynie kilkusetosobowy podjazd w postaci regimentu gwardii królewskiej, dowodzony przez pułkownika Gustawa Johanssona Bannera. Za to w roku 1657 przez Czeladź, Będzin i Sławków przechodziła 15-tysięczna armia austriacko – węgierska, której celem był Kraków. Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku siewierskiej siedziby biskupów krakowskich. Szwedzi zajęli tamtejszy zamek i przebywali w nim przez dwa lata. Opuszczając go, mieli na sumieniu jedynie kilka wybitych szyb. Nic ponadto.

Kolejną kwestią jest bitwa o Sosnowiec. Miała ona zostać stoczona w 1863 r. między oddziałem dowodzonym przez Apolinarego Kurowskiego a żołnierzami carskimi. Do starcia rzeczywiście doszło. Nie była to jednak bitwa ani tym bardziej „wielka bitwa”, jak głosi napis na tablicy upamiętniającej to wydarzenie, umieszczonej na sosnowieckim dworcu kolejowym. Takie określenie znajduje się również w publikacjach, gdzie poruszona jest tak kwestia. Tak naprawdę była to jedna z wielu potyczek, które miały miejsce podczas powstania styczniowego. Zyskała na znaczeniu ponieważ zwycięstwo w niej odnieśli powstańcy. Był to ważny sygnał dla ludzi, którzy przeciwstawili się carskiej Rosji, iż jej wierni żołnierze nie są niepokonani, co oznacza, że warto podjąć próbę odzyskania przez Polskę suwerenności. Określanie tego zdarzenia mianem bitwy jest nadinterpretacją. Dowodzi tego raport A. Kurowskiego, który ukazuje m.in. ilość osób biorących udział w potyczce, a także jej przebieg. Nie merytoryczne jest  stawianie znaku równości pomiędzy bitwami i potyczkami, bądź twierdzenie, iż trudno danemu starciu przypisać jednoznaczny charakter.

Nie mniej jednak należy docenić fakt, iż pamięć o tym wydarzeniu nie zginęła w mroku dziejów. To, że mowa jest o potyczce, nie umniejsza wcale znaczenia tego ważnego w historii Zagłębia Dąbrowskiego momentu. Przypominane w tej czy innej formie zwycięstwa ludzi, którzy poświęcili dorobek swoich przodków, a nawet własne życie dla ojczyzny, jest wartościową lekcją zarówno wiedzy o regionie jak i patriotyzmu.

W roku 1637 na jednym ze wzgórz w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu charyzmatyczna i przedsiębiorcza ksieni klasztoru zwierzynieckiego – Dorota Kątska doprowadziła do wzniesienia  niewielkiego, zbudowanego z cegły i kamienia łamanego kościoła pod wezwaniem św. Doroty. Świątynia została konsekrowana rok później przez biskupa sufragana krakowskiego Tomasza Oborskiego. Począwszy od XIX wieku, świątynia ta miała stać się miejscem licznych pielgrzymek wiernych ze Śląska i Zagłębia. Dużo dłuższą, bo XVII-wieczną tradycję, jeśli chodzi o pielgrzymki mają Piekary Śląskie. W XIX w. powstała tam Bazylika Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja. W ostatnią niedzielę maja pielgrzymują do niej mężczyźni, a w sierpniu kobiety. Obecnie jest to jeden z najważniejszych ośrodków kultu religijnego w Polsce.

W XX w. niepozorna, grodziecka świątynia miała zmienić swoje znaczenie. Wydaje się, że nieco na siłę próbowano z Grodźca uczynić przeciwwagę, bądź analogię do pobliskich Piekar. Udało się to tylko na papierze. W pewnym momencie pokuszono się nawet o nazwanie zagłębiowskiego kościółka „matką świątyń Zagłębia i Śląska”. Być może była to odpowiedź na słowa biskupa Augusta Hlonda, iż Piekary są „sercem Górnego Śląska”. Chodziło tu oczywiście o podkreślenie rangi miejsca kultu. Niewykluczone, że w Grodźcu starano się znaleźć odpowiednik cudownego obrazu Matki Boskiej z Piekar. Warto w tym miejscu przytoczyć lokalne podanie, według którego Matka Boska obiecała we śnie robotnikowi ze śląskiej wsi Kamień, że uzdrowi jego ciężko chorego syna, pod warunkiem, że ten w ramach wdzięczności zakupi w Piekarach jej obraz z pierścieniem na palcu i w dniu Przemienienia Pańskiego zaniesie go do kościoła św. Doroty w Grodźcu. Najwyraźniej w sferze sacrum szukano czynnika, który miał nie tyle połączyć Zagłębiaków i Ślązaków co być dla nich wspólną wartością, stanowiącą potencjalne panaceum na skutki różnej przynależności państwowej obu regionów. Być może był to jeden z zabiegów służących temu aby Górny Śląsk silniej ciążył politycznie ku Polsce i tym samym był z nią coraz ściślej związany. Przyszłość pokazała, że grodziecki kościół nie stał się pielgrzymkowym odpowiednikiem piekarskiej bazyliki, jednakże do dzisiaj jest on jedną z najważniejszych świątyń w Zagłębiu Dąbrowskim.

Na koniec słów kilka na temat będzińskich koszar wojskowych. Powstały one na przełomie XIX i XX w. Wybudował je sosnowiecki przemysłowiec Henryk Dietl. W roku 1917 nabył je od Dietlów będziński magistrat. Władze Będzina podejmując się tej transakcji zamierzały przenieść do koszar siedzibę nie tylko swoją, ale także innych instytucji miejskich. Jednakże po zakończeniu pierwszej wojny światowej, w listopadzie 1918 r. Wojsko Polskie zaadaptowało koszary na potrzeby armii, a władze Będzina musiały na własną działalność wynajmować w mieście lokale. W związku z tym w 1919 r. magistrat postanowił sprzedać koszary ówczesnemu Ministerstwu Wojny. We wspomnianym roku nie doszło jednak do tego, a miasto przez długi czas bezskutecznie próbowało wyegzekwować od władz wojskowych komorne za użytkowane koszary. Do porozumienia w tej sprawie doszło ostatecznie dopiero w 1925 r. kiedy będziński magistrat i władze wojskowe ustaliły kwotę czynszu dzierżawnego.

W będzińskich koszarach stacjonował początkowo 14. Pułk Kozaków Dońskich (pod dowództwem płk I. A. Afanasjewa), który wchodził w skład 14. Dywizji Kawalerii w Częstochowie. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej znajdował się tam powstały w Zagłębiu Dąbrowskim 11. Pułk Piechoty, a następnie legitymujący się rodowodem wielkopolskim 23. Pułk Artylerii Lekkiej. W będzińskich koszarach w okresie dwudziestolecia międzywojennego swój sztab miała także 55 Rezerwowa Dywizja Piechoty, którą dowodził rodowity sosnowiczanin – płk Stanisław Kalabiński (1890 – 1941). Jej istnienie objęte było tajemnicą.

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, koszarom nadano patrona w osobie marszałka Józefa Piłsudskiego. Nazwę: „ Koszary im. Marszałka Józefa Piłsudskiego” uważa się za jedyną, obowiązującą w okresie dwudziestolecia międzywojennego. A to błąd. Okazuje się, że w pierwszej połowie lat 20-tych XX w. w przypadku będzińskich koszar używano także nazwy: „Koszary Jazdy Beresteckiej”. Określenie to wielokrotnie pojawia się w oficjalnych dokumentach z tego okresu, więc nie może być mowy o jakiejś potocznej nazwie. Niestety trudno dziś powiedzieć kto był jej pomysłodawcą i od kiedy funkcjonowała. Jednocześnie w tym samym czasie używano w oficjalnych dokumentach także nazwy: „Koszary Miejskie im. Piłsudskiego”. Niewykluczone, że marszałek jako patron zastąpił pierwotną nazwę będzińskich koszar. Stara nazwa najprawdopodobniej przez pewien okres była nadal w użyciu, czego z czasem zaniechano.

Kościół p.w. św. Doroty w Będzinie – Grodźcu (Fot. Robert Garstka)

 Cegiełka na odbudowę kościoła p.w. św. Doroty w Będzinie – Grodźcu. Druga połowa lat 40-tych XX w. (Zbiory autora)

Na zdjęciu tytułowym „Pijak absyntu” autorstwa Viktora Olivy

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I Źródła archiwalne:

1.Archiwum Państwowe w Katowicach

* Akta Miasta Będzina 1549 – 1945

II Opracowania:

1. Barański M. K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2006
2. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
3. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
4. Gospodarka nad Przemszą i Brynicą. Od pradziejów do początku XX wieku w świetle badań interdyscyplinarnych, praca pod red. D. Rozmusa i S. Witkowskiego, Dąbrowa Górnicza – Olkusz – Sosnowiec 2009
5. Kersten A., Stefan Czarniecki 1599 – 1665, Lublin 2006
6. Krajniewski J., Szwedzi w Będzinie, Będzin 2005
7. Krajniewski J., Będzin 1939, Będzin 2009
8. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
9. Kantor – Mirski M., Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. Szkice monograficzne, T. 2, Sosnowiec 1932
10. „Nasza Przeszłość”, 1977, T. 47
11. „Nowe Zagłębie”, 2011, nr 5
12. Regionalizm w szkolnej edukacji: pogranicze śląsko – małopolskie: (Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, ziemia olkuska), praca pod red. S. Witkowskiego i D. Rozmusa, Sosnowiec 2008
13. Rok A., Dzieje zamku w Siewierzu, Siewierz 2011
14. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
15. Szwed R., Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim, Warszawa-Kraków 1978
16. „Śląski Rocznik Forteczny”, 2015, T. 6
17. Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław 1991
18. Wiśniewski J., Diecezja Częstochowska: opis historyczny kościołów i zabytków w Dekanatach Będzińskim, Dąbrowskim, Sączowskim, Zawierckim i Żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936
19. Zagłębie Dąbrowskie zanim powstało. Od pradziejów do końca XVIII wieku, praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2007
20. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004

Źródło: klubzaglebiowski.pl

Działalność masonerii na terenie Zagłębia Dąbrowskiego to temat, który do dzisiaj nie został dokładnie zbadany przez historyków. Nie oznacza to jednak, że nie pojawiał się w pracach dotyczących funkcjonowania wolnomularstwa (zwanego także sztuką królewską) w Polsce.

Poruszył go w swoich publikacjach, bodajże najwybitniejszy, polski znawca dziejów tejże organizacji – prof. dr hab. Ludwik Hass. Zagłębiowski wątek pojawił się także m.in. w pracy Leona Chajny „Wolnomularstwo Polskie 1920 – 1938”, a w roku 2010 Anna Kargol opublikowała ciekawą książę pt. „Środowiska wolnomularskie w międzywojennym Sosnowcu”. Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie najważniejszych wiadomości, zawartych w pracach tychże autorów.

Początki masonerii w Polsce sięgają pierwszej połowy osiemnastego wieku. Pod koniec drugiej połowy lat 20-tych w stolicy funkcjonowała loża „aux trois Frères”. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat nad Wisłą nastąpił intensywny rozwój sztuki królewskiej. W Zagłębiu loża wolnomularska powstała dość późno, bo w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Nad realizacją przedsięwzięcia czuwał ówczesny Wielki Mistrz Wielkiej Loży Narodowej – Andrzej Strug.

Do jej założenia doszło 14 marca 1924 r. w Sosnowcu. Treść pierwszego protokołu zagłębiowskiej loży znajduje się w publikacji L. Chajna „Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej”. Uroczysta inauguracja loży miała miejsce szóstego maja. W rejestrze Wielkiej Loży, zagłębiowskiej filii „sztuki królewskiej” przyporządkowano liczbę XVI. Jej założycielami byli: Ludwik Berbecki, Ignacy Bereszko, Józef Kozłowski, Adam Pawełek, Antoni Bogucki, Adam Piwowar i Witold Wyspiański. Każdy z nich przyjął tzw. imię zakonne. Przykładowo Adam Piwowar w ramach loży występował jako Jan Krzemień. Jej posiedzenia z powodu braku własnej siedziby odbywały się w Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej oraz Busku Zdroju u mieszkających tam członków organizacji.

Początkowo zagłębiowska loża nosiła nazwę „Staszyc”, a następnie „Staszic”. A. Kargol podaje szerszą wersję nazwy loży: „Sprawiedliwa I Doskonała Loża „Staszic” pod Wschodem Zagłębia”. Nazwa nawiązywała do patrona sosnowieckiego gimnazjum, w którym wspomniany Witold Wyspiański pełnił funkcję nauczyciela. Zwierzchnikiem zagłębiowskiej loży była Wielka Loża Narodowa.

W zagłębiowskiej „sztuce królewskiej” należącej do tzw. „wolnomularstwa błękitnego” (występowały w nim trzy stopnie: ucznia, czeladnika oraz mistrza) pokładano nadzieję, iż będzie ona ośrodkiem, skupiającym członków z obu stron Brynicy.

Co ciekawe, nierzadko należały do niej osoby związane z Polską Partią Socjalistyczną, a także mające związki z innymi lożami. Pochodziły one z takich miast jak: Dąbrowa Górnicza, Kraków, Lwów, Olbrachcice, Warszawa.

Po zamachu majowym w 1926 r., doszło do sporów pomiędzy członkami loży m.in. na tle politycznym. Dotyczyły one stosunku do obozu reprezentowanego przez marszałka Józefa Piłsudskiego oraz wartości wolnomularskich. Konflikt ten doprowadził w roku 1932 do tzw. „uśpienia” (rozwiązania) zagłębiowskiej „sztuki królewskiej”. Loża „Staszic” wznowiła swoją działalność dopiero 14 czerwca 1935 r. Definitywne zakończenie jej działalności (i lóż wówczas istniejących na terenie Polski) nastąpiło 26 października 1938 r. Miało to związek z ówczesną polityką władz II RP.

Pod koniec listopada Prezydent RP Ignacy Mościcki złożył podpis na dekrecie mówiącym o „rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich”. Nie podporządkowanie się temu dekretowi było „zagrożone karą do pięciu lat więzienia i grzywną, zaś zakładanie ich, w przyszłości, lub kierowanie nimi – karą od dwóch lat wiezienia”. Tak więc decyzja o samorozwiązaniu lóż wolnomularskich w Polsce była krokiem wyprzedzającym decyzję polityczną.

Wielka Loża wiedziała od dłuższego czasu o planach władz, stąd decyzja o zakończeniu funkcjonowania w Polsce „sztuki królewskiej”. Aczkolwiek z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, iż Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) drogą nieoficjalną wysłało sygnał do kierownictwa Wielkiej Loży aby ta zaprzestała swojej działalności. Sam dekret podpisany przez I. Mościckiego w tym przypadku był tylko formalnym potwierdzeniem woli polskich władz, które nie tolerowały opozycji i organizacji, chcących mieć wpływ na funkcjonowanie kraju, bez jakiejkolwiek kontroli ze strony państwa.

Pomimo takiego rozwoju wydarzeń „loża zbierała się jeszcze kilkakrotnie nieformalnie”. Warto w tym miejscu dodać, iż po samorozwiązaniu się zagłębiowskiej loży, a następnie podpisaniu wspomnianego dekretu, w mieszkaniach części członków „Staszica” urządzono rewizje. Znalezione tam materiały dotyczące polskiego wolnomularstwa wysłano do stolicy. Jednakże jak twierdzi L. Hass sprawa zagłębiowskiej „sztuki królewskiej” nie miała dalszego ciągu. Władze ograniczyły się do pokazu siły, który miał być czytelnym sygnałem dla masonerii, że MSW zna jej środowisko i nie dopuści do jej ewentualnego odrodzenia w przyszłości, ani tym bardziej działalności w tzw. podziemiu.

Najwybitniejsi Zagłębiacy należący do loży „Staszic” pochodzili z Dąbrowy Górniczej. Mowa tu o Adamie Piwowarze i Zygmuncie Cieplaku. Co ciekawe, oprócz miejsca urodzenia łączyło ich także członkostwo w Polskiej Partii Socjalistycznej i sprawowanie funkcji prezydenta miasta, z którego pochodzili. Wolnomularzami byli także Zagłębiacy, którzy związani byli z innymi lożami niż „Staszic”. Chodzi tu o Leona Strasburgera, Tadeusza Mazurkiewicza i Apoloniusza Zarychtę.

W dostępnych wykazach członków masonerii brak przedstawicieli przemysłowców działających na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Niewykluczone, iż „sztuka królewska” nie była dla nich atrakcyjną inicjatywą. Nie można także wykluczyć, że wspomniane wykazy wolnomularzy są niekompletne.

Zdjęcie tytułowe przedstawia wolnomularską inicjację. Rycina z XVIII wieku.

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975
2. Chajn L., Wolnomularstwo polskie 1920 – 1938, Warszawa 1984
3. Hass L., Masoneria Polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993
4. Hass L., Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 1999
5. Kargol A, Środowisko wolnomularskie w międzywojennym Sosnowcu, Sosnowiec 2010;

Dwa życiorysy

Zagłębie Dąbrowskie ma wiele oblicz. Znajdujemy tu humanistów, którzy poświęcili się dziedzinom nauki, stanowiących ich życiowe pasje, nierzadko osiągając na tym polu znaczne sukcesy. O wielu z nich zapomniano. Owa ułomność pamięci, która w powierzchowny sposób traktuje historię własnej, małej ojczyzny to niestety bolesna wada licznej grupy Zagłębiaków. Tym bardziej warto i należy przypominać mieszkańcom regionu sylwetki osób, które stanowią ważny element jego dziejów. Do tego grona zaliczają się również dwaj historycy, którzy urodzili się w Zagłębiu, a ich umiejętności i dorobek naukowy stały się znane i cenione w całej Polsce. Oto ich biogramy.

Dr Cezary Zygmunt Chlebowski urodził się w roku 1928, w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu. Był synem Zygmunta Chlebowskiego i Anieli Szwaji. Dziadek Cezarego – Antoni Chlebowski (syn Józefa i Aleksandry z Jaborowskich) pełnił funkcję kierownika szkoły Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Ojciec Cezarego po udziale w wojnie polsko – bolszewickiej podjął pracę na kopalni węgla kamiennego „Grodziec II” jako urzędnik.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Cezary Chlebowski wstąpił do harcerstwa. Swoją edukację rozpoczął w 1935 r. Kontynuował ją zarówno w okresie drugiej wojny światowej (na tzw. tajnych kompletach) jak i po zakończeniu okupacji niemieckiej. Podczas wojny był żołnierzem Armii Krajowej. Z powodów politycznych po wojnie został usunięty z harcerstwa, w którego pracach brał czynny udział. Miał też z tego samego powodu problemy na studiach, a także w pracy.

W 1969 r. udało mu się ukończyć studia magisterskie z zakresu dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Jedenaście lat później uzyskał tytuł doktora na Wydziale Historycznym tej samej uczelni. Jego rozprawa doktorska nosiła tytuł: „Monografia Organizacji Dywersyjnej AK poza wschodnimi granicami Polski w okresie wrzesień 1941 – marzec 1943 r.”. Na jej podstawie powstała książka pt. „Wachlarz”, która zyskała wiele pochlebnych recenzji, a jej autor był za nią wielokrotnie nagradzany.

W okresie PRL-u publikował prace poświęcone przede wszystkim działalności Armii Krajowej. Był także zaangażowany w inicjatywy upamiętniania dokonań tej organizacji i ludzi z nią związanych. Od 1965 do 2000 r. napisał ponad 2500 publikacji. W swoim dorobku naukowym ma także 17 książek dotyczących AK. Są wśród nich takie pozycje jak: „Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie”, „”Ponury” major Jan Piwnik 1912-1944”, „Gdy las był domem”. Jedną z jego najważniejszych publikacji oprócz prac dotyczących wspomnianej tematyki jest dwutomowa autobiografia „Bez pokory”. Jego działalność oraz talent literacki zaowocowały licznymi nagrodami (m.in. Fundacji Fulbrighta, Fundacji Kościuszkowskiej i Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku), odznakami i odznaczeniami (m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrny, Krzyżem Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami). W latach 1991 – 1992 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Był dwukrotnie żonaty. Cezary Chlebowski zmarł w 2013 r. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach.

Prof. zw. dr hab. Bartłomiej Szyndler urodził się w roku 1938 w Będzinie. Jego rodzicami byli Marceli i Anna z Prusinowskich. W 1956 r. zdał maturę. Następnie w Piotrkowie Trybunalskim ukończył Studium Nauczycielskie. W latach 1958 – 1972 jako prelegent Towarzystwa Wiedzy Powszechnej wygłosił na terenie Zagłębia Dąbrowskiego 600 odczytów. Cztery lata później doprowadził do wznowienia działalności Będzińskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. W miarę swoich możliwości publikował także artykuły o charakterze popularnonaukowym w „Tygodniku Powszechnym” i „Wiadomościach Zagłębia”. W 2001 roku prof. Szyndler przekazał Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej w Będzinie zbiór ekslibrisów i część swojego księgozbioru.

Profesor Szyndler zajmował się zarówno działalnością naukową jak i społeczną. Potrafił całym sercem poświęcić się nie tylko swojej dziedzinie nauki, ale również znaleźć czas dla studentów, w oczach których był kimś wyjątkowym. Widzieli w nim nierzadko kogoś więcej niż historyka. Dla wielu z nich był wzorem do naśladowania, a nawet mentorem. Profesor Szyndler był historykiem, który należał do tej nielicznej grupy naukowców – humanistów w naszym kraju, którzy kształtowali umysły swoich następców tak by w przyszłości nie wstydzić się za nich.

Do jego osiągnięć należy zaliczyć m.in. 170 wypromowanych magistrów bibliotekoznawstwa i historii oraz 7 doktorów. Udało mu się z powodzeniem opublikować 150 prac, w tym 25 monografii. Do najbardziej znanych i cenionych książek jego autorstwa należą takie pozycje jak: „Dyktator Generał Józef Chłopicki 1771-1854”, „Henryk Dembiński 1791-1864”, „Tadeusz Kościuszko: 1746-1817”, „Mikołaj Nowosilcow (1762-1838): portret carskiego inkwizytora”, „Stanisław Nałęcz Małachowski: 1736-1809”, „I książki mają swoją historię”, „Pojedynki”.

W 1959 r. zmienił stan cywilny. Jego wybranką okazała się Teresa z Musialików. Był ojcem dwóch córek: Małgorzaty i Anny. Profesor Bartłomiej Szyndler zmarł na początku 2011 roku. Został pochowany w rodzinnym mieście Będzinie.

Za swoją działalność został odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Komisji Edukacji Narodowej oraz Srebrną Odznaką „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego”.

W roku 2012 w budynku Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, gdzie pracował profesor Szyndler, miało miejsce uroczyste otwarcie wystawy poświęconej jego osobie. Zorganizowała ją częstochowska filia Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Biblioteka Główna Akademii. W wydarzeniu wzięła udział dr Anna Szyndler. Obecni byli również inni pracownicy uczelni oraz studenci. Na wystawie można było zobaczyć część zbiorów prof. Szyndlera w postaci medali oraz ekslibrisów, a także opublikowanych przez niego prac. Dwa lata później w budynku Akademii odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową.

Życiorysy oraz dorobek naukowy zarówno dr Cezarego Chlebowskiego jak i prof. Bartłomieja Szyndlera jednoznacznie dowodzą, że zasługują oni na godne upamiętnienie w swojej małej ojczyźnie.

Dr Cezary Chlebowski i ks. kan. Stanisław Wojtuszkiewicz podczas zebrania Towarzystwa Przyjaciół Grodźca w Będzinie – Grodźcu. 2001 r. Fot. Jerzy Sz. Wieczorek

Profesor Bartłomiej Szyndler (Źródło: „Ziemia Będzińska”, 2012, nr 2,3)

Tablica pamiątkowa znajdująca się w budynku Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie poświęcona profesorowi Bartłomiejowi Szyndlerowi(Fot. Dariusz Majchrzak)

Bibliografia (wybór):

1. Chlebowski C., Bez pokory, T. 1, Warszawa 1997
2. Chlebowski C., Bez pokory, T. 2, Warszawa 1997
3. Chlebowski C, „Ponury” major Jan Piwnik 1912-1944, Warszawa 2006
4. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
5. Silva Rerum Antiquarum: księga pamiątkowa dedykowana prof. zw. dr. hab. Bartłomiejowi Szyndlerowi, praca pod red. R. W. Szweda, Częstochowa 2009
6. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
7. Szyndler B., Pojedynki, Warszawa 1987
8. „Ziemia Będzińska”, 2012, nr 2,3

Źródło: klubzaglebiowski.pl

W roku 2012 minęła 80-ta rocznica wygrania międzynarodowych zawodów lotniczych „Challenge” przez por. Franciszka Żwirkę i inż. Stanisława Wigurę, a także rocznica ich tragicznej śmierci pod Cerlickiem Górnym. Niniejszy artykuł ma za zadanie zobrazować w jak sposób upamiętniano zmarłych pilotów w latach 30-tych XX w., na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, na podstawie artykułów opublikowanych wówczas w najpoczytniejszym i najlepiej poinformowanym, lokalnym dzienniku „Expres Zagłębia”.

Challenge Internationale Des Avions De Tourisme – to pełna nazwa międzynarodowych zawodów samolotów turystycznych. Pierwsze zawody zostały zorganizowane w 1928 r. przez francuski aeroklub. W następnym roku zawodom patronował Międzynarodowy Związek Aeronautyczny. Wówczas w imprezie wzięło udział 55 zawodników. Trzydziestu jeden po wykonaniu lotu okrężnego o długości 6 tys. km. dotarło do mety. Zawody wygrał Fritz Morzik. Polska po raz pierwszy, wzięła w nich udział w 1930 r. W roku 1932 w imprezie „Challenge” zorganizowanej tym razem przez Niemcy wygrała polska załoga w składzie: por. Franciszek Żwirko i inż. Stanisław Wigura na samolocie R.W.D. – 6.

Franciszek Żwirko urodził się w 1895 r. w Święcianach. W 1915 r. zgłosił się do wojska. Tam został wysłany do szkoły oficerskiej w Irkucku, którą ukończył w przyspieszonym trybie, a następnie został przydzielony do 27. Pułku Strzelców Syberyjskich w Omsku, w stopniu chorążego rezerwy. Po wyruszeniu na front w 1916 r. został przydzielony do 36. Orłowskiego Pułku Piechoty. Za zasługi w walce F. Żwirko otrzymał Krzyż św. Anny IV klasy. Rok później został przeniesiony do 674. Pułku Piechoty. Następnie wstąpił do korpusu gen. Józefa Dowbora – Muśnickiego. Później w armii gen. Antona Iwanowicza Denikina, po ukończeniu specjalnej szkoły dla obserwatorów latał właśnie jako obserwator. W końcu rozpoczął służbę w tworzącym się, polskim lotnictwie. „Mała Encyklopedia Lotnicza” wydana w 1938 r. podaje rok 1919 jako początek kariery F. Żwirki w Wojsku Polskim. Niewielka biografia F. Żwirki i S. Wigury wydana pod koniec lat 80-tych XX w. przesuwa ten moment na początek lat 20-tych XX w.

W roku 1923 F. Żwirko ukończył szkołę pilotów w Bydgoszczy, a następnie (w 1924 r.) szkołę wyższą w Grudziądzu. Trzy lata później odbył samotny lot dookoła Polski na samolocie Bréguet. Przez pewien czas pełnił funkcję oficera łącznikowego przy Aeroklubie Akademickim. Kolejnym etapem jego kariery było objęcie stanowiska komendanta Przysposobienia Wojskowego Lotniczego w Łodzi i „kierownika wyszkolenia w pilotażu w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie”. W 1929 r. udało mu się wykonać wraz z S. Wigurą lot dookoła starego kontynentu, na samolocie R.W.D. – 2. Następnie ustanowił rekord wysokości dla samolotów turystycznych.

W 1932 r., na samolocie R.W.D. – 6 wraz ze wspomnianym S. Wigurą wygrał międzynarodowe, zawody lotnicze „Challenge”. W tym samym roku zginął w katastrofie lotniczej pod Cerlickiem Górnym. Śmierć poniósł również w tym wypadku S. Wigura. F. Żwirko za swoje zasługi został odznaczony orderami: Odrodzenia Polski V kl. oraz złotym i srebrnym Krzyżem Zasługi. Pośmiertnie nadano mu także stopień kapitana.

Stanisław Wigura urodził się w 1901 r. (inne źródła podają rok 1903) w Warszawie. W roku 1920 walczył w szeregach 8. Pułku Artylerii Polowej. Dziewięć lat później ukończył Politechnikę Warszawską z tytułem inżyniera. W tym samym roku zdobył dyplom pilota sportowego w Aeroklubie Akademickim. Był współkonstruktorem samolotów serii R.W.D. Nazwa samolotów pochodziła od pierwszych liter nazwisk ich twórców: Stanisława Rogalskiego, Stanisława Wigury i Jerzego Drzewieckiego. Wraz z F. Żwirką wygrywał lotnicze zawody krajowe, a w 1930 i 1932 r. wziął udział (ze wspomnianym F. Żwirką) w zawodach lotniczych „Challenge”. S. Wigura został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi.

29 sierpnia 1932 r. dziennik „Expres Zagłębia” na pierwszej stronie umieścił nieduży artykuł pt. „Por. Żwirko zwycięzcą międzynarodowego rajdu lotniczego dookoła Europy”. Pojawiła się w nim syntetyczna relacja z zawodów. Co ciekawe w tekście nie pojawiła się osoba S. Wigury.

Dwa dni później, również na pierwszej stronie, opublikowano tekst pt. „Entuzjastyczne przyjęcie por. Żwirki w Warszawie”. Tu pojawiła się wzmianka o S. Wigurze jednakże był on w artykule postacią drugoplanową. Najważniejszy był por. Żwirko. Widać to w tekstach poświęconych jemu i go towarzyszowi. To właśnie F. Żwirkę kreowano na nowego, polskiego bohatera. On był wojskowym. Wigura zaś cywilnym konstruktorem. W tym samym roku opublikowano, w przytaczanym dzienniku artykuł, w którym opisano w formie anegdoty, spotkanie pomiędzy polskimi zwycięzcami „Challengu” a wybitnym śpiewakiem z Sosnowca – Janem Kiepurą. Tekst nosił tytuł: „Żwirko i Kiepura”. Według jego autora piloci nie skorzystali z zaproszenia śpiewaka, uznając, iż to on powinien się do nich pofatygować a nie na odwrót.

12 września, na pierwszej stronie „Expresu Zagłębia” pojawił się duży artykuł donoszący o śmierci F. Żwirki i S. Wigury w katastrofie lotniczej pod Cerlickiem Górnym. Tekst opatrzony zdjęciem porucznika nosił tytuł: „Tragiczna śmierć porucznika Żwirki”. W podtytule czytamy: „W drodze do Pragi Czeskiej dzielny lotnik i inż. Wigura zginęli śmiercią lotników”. Autor artykułu relacjonował: „Samolot runął do lasku i uderzywszy o drzewo rozbił się kompletnie. Lotnicy wyrzuceni z samolotu spadając na drzewo ponieśli śmierć na miejscu. U porucznika Żwirki stwierdzono złamanie lewej nogi i lewej ręki oraz ciężkie obrażenia na całym ciele. Zwłoki inżyniera Wigury są zupełnie zmasakrowane. Części mózgu i ciała zostały rozrzucone. Trupy lotników leżą w oddaleniu 15 metrów od siebie, a o jakieś 100 metrów od szczątków aparatu. Prawe skrzydło znalezione w odległości 300 metrów, lewe zaś o 200 metrów od motoru. Według naocznych świadków uszkodzony samolot spadł z wysokości około 100 metrów, chcąc prawdopodobnie lądować, został jednak przez wir powietrzny strącony”.

Następnego dnia, również na pierwszej stronie dziennika, ukazały się tym razem dwa artykuły poświęcone zmarłym pilotom. Pierwszy nosił tytuł: „Ostatnia droga ś. p. por. Żwirki i inż. Wigury”. Drugi zaś był poświęcony formie upamiętnienia zwycięzców „Challengu” w Zagłębiu Dąbrowskim. Dotyczył on działań w tej materii miast: Sosnowca i Dąbrowy Górniczej. Należy zaznaczyć, iż koordynowaniem uroczystości żałobnych w Zagłębiu zajmowały się komitety miejskie Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (L.O.P.P.). W drugim z wymienionych miast, miała zostać odsłonięta tablica z nazwą placu im. por. Żwirki. Modrzejowskie Zakłady Górniczo – Hutnicze wyasygnowały zaś pieniądze na zabezpieczenie rodzin zmarłych pilotów.

W kolejnym numerze gazety, w tej samej formie, pojawiły się dwa teksty,  poświęcone m.in. uroczystościom żałobnym. W tekście dotyczącym Zagłębia znalazła się relacja opisująca złożenie wieńców na trumnach por. F. Żwirki i inż. S. Wigury na stacji kolejowej w Ząbkowicach przez reprezentantów zagłębiowskich instytucji, organizacji oraz urzędników państwowych. Podczas tego wydarzenia chóry związku pracowników przemysłowych i handlowych w Sosnowcu oraz maszynistów kolejowych pod batutą W. Powiadowskiego wykonały utwór „W mogile ciemnej śpij na wieki”. Trumny pilotów w tym czasie umieszczone były w pociągu zmierzającym do Warszawy, gdzie miał odbyć się ich pogrzeb.

Dzień później informowano o przygotowaniach do pogrzebu. W tym samym wydaniu dziennika znalazł się artykuł „Zagłębie składa hołd bohaterskim lotnikom”. Mowa w nim była o wydarzeniach mających wówczas miejsce w Dąbrowie Górniczej, Będzinie oraz Sosnowcu. W Dąbrowie, oficjalnie, jednemu z placów, nadano patrona w osobie por. F. Żwirki. Wydarzenie to (którego początek stanowiło nabożeństwo w kościele parafialnym) miało wysoką rangę. Uczestniczył w nim szereg lokalnych urzędników. Uroczystość odsłonięcie tablicy z nazwą placu poprzedziły przemówienia prezydenta miasta – Zbigniewa Madeyskiego oraz prezesa miejscowego koła L.O.P.P. – inż. Paszkowskiego, a także występ chóru męskiego seminarium nauczycielskiego. Odsłonięcia tablicy dokonał prezes rady miejskiej Adam Piwowar.

W Będzinie i Sosnowcu, w kościołach parafialnych oraz synagogach miały zostać odprawione 15 września nabożeństwa żałobne za dusze pilotów. W Sosnowcu odprawił je ks. kanonik Raczyński. Wygłoszenie kazania zostało powierzone ks. Brodzińskiemu. W mszy wziął udział chór maszynistów kolejowych. Jeden z utworów wykonał Paweł Kucharski. Profesor Mazurkiewicz na skrzypcach zagrał dwa utwory o charakterze religijnym. W mszy wzięli udział urzędnicy, przedstawiciele wojska oraz różnorakich organizacji, a także placówki szkolne jak również mieszkańcy.

16 września, w dzienniku pojawiła się relacja z pogrzebu por. F. Żwirki i inż. S. Wigury w Warszawie, a także relacja z uroczystości w Zagłębiu. Oprócz opisów mszy żałobnych w Sosnowcu i Będzinie, zamieszczono korespondencję z Grodźca (ówczesnej gminy jednowioskowej; obecnie dzielnicy Będzina) oraz Zawiercia. W Grodźcu, w kościele pod wezwaniem św. Katarzyny odprawiono podobnie jak w innych świątyniach nabożeństwo żałobne. W Zawierciu, „na środku kościoła ustawiona była na katafalku czarna trumna, ozdobiona emblematami wojskowymi udekorowana zielenią i kwiatami”. Uroczystości towarzyszył chór „Lira”. Na Piaskach (w obecnej dzielnicy Czeladzi) nabożeństwo żałobne zaplanowano na dzień 17 września. W tym samym wydaniu dziennika opublikowano wiersz Mieczysława Grzegorskiego z Sosnowca pt. „Nad mogiłą… Bohaterowi lotu nad Europą ś. p. por. Franciszkowi Żwirce poświęcam”.

19 września w „Expresie Zagłębia” ukazało się podziękowanie rodzin pilotów za otrzymane wyrazy współczucia i okazaną pomoc.

Dwa dni później poinformowano o odbyciu się zebrania sosnowieckiego koła L.O.P.P. w sprawie upamiętnienia tragicznie zmarłych por. F. Żwirki i inż. S. Wigury. Na spotkaniu postanowiono ufundować stypendium dla wyróżniającego się pod względem osiągnieć studenta Politechniki Warszawskiej wydziału mechanicznego sekcji lotniczej. Pierwszeństwo co ciekawe zastrzeżono dla studenta pochodzącego z Zagłębia Dąbrowskiego. Postanowiono także aby starać się o nadanie jednej z ulic patronatu F. Żwirki a drugiej S. Wigury. Zgodzono się również co do tego, iż należy zbierać fundusze na kolejną edycję „Challengu”, która tym razem miała odbyć się w Polsce.

Kilka dni później pojawiła się odezwa, pt. „Żwirko i Wigura. Apel do społeczeństwa Zagłębia”. Sugerowano tam, że jedną z najlepszych form uczczenia zmarłych pilotów jest zapisanie się do L.O.P.P. i uiszczanie niewielkich składek, mających wspomóc polskie lotnictwo.

W tym samym roku na posiedzeniu rady komisarycznej miasta Będzina uchwalono zmianę nazwy ul. Ksawerowskiej na ul. F. Żwirki i S. Wigury. Ulica z tymi patronami istnieje tam do dzisiaj.

Niecałe trzy tygodnie później, w Sosnowcu, pierwszy klub młodzieży im. marszałka Józefa Piłsudskiego zorganizował akademię żałobną ku czci pilotów. Uroczystość odbyła się „pod protektoratem” związku legionistów i rady B.B.W.R. Wzięli w niej udział: orkiestra pod kierownictwem Laprusa, kilkunastu solistów, a także Marian Kantor – Mirski.

W roku 1933 związek podoficerów rezerwy w Będzinie ufundował tablicę pamiątkową poświęconą zmarłym tragicznie pilotom. Została umieszczona ona w centrum miasta, na gmachu dworca kolejowego. Jej odsłonięcie miało uroczysty charakter. Po nabożeństwie w kościele pod wezwaniem św. Trójcy, odsłonięcia tablicy dokonał ówczesny wicestarosta Antoni Izydorczyk. Znajduje się na niej następujący napis: „BOHATERSKIM ZWYCIĘZCOM PRZESTWORZY Ś. P. POR. ŻWIRCE I INŻ. WIGURZE W PIERWSZĄ ROCZNICĘ TRAGICZNEJ ŚMIERCI. ZWIĄZEK PODOFICERÓW REZERWY W BĘDZINIE. 11-IX-1933 R.”. Na tablicy widnieje również nazwisko jej wykonawcy oraz numer telefonu. W latach 30-tych XX w. wykonano jej zdjęcie, które obecnie znajduje się w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego. Co ciekawe po wybuchu drugiej wojny światowej tablica została zdjęta i ukryta przez nieznaną osobę bądź osoby. Po zakończeniu wojny trafiła do Muzeum Zagłębia w Będzinie. W roku 2012 wróciła na swoje pierwotne miejsce.

W Sosnowcu w latach 30-tych odsłonięto pamiątkowy głaz, który przetrwał do naszych czasów. Podczas uroczystości nad miasto nadleciała awionetka z katowickiego aeroklubu, z której został zrzucony wieniec, który spadł w pobliżu wspomnianego głazu. W Dąbrowie Górniczej, tamtejsze koło L.O.P.P. zorganizowało uroczystości upamiętniające rocznicę śmierci F. Żwirki i S. Wigury. W latach 30-tych XX w., na wzgórzu Parcina w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu rozpoczęła swoją działalność w Zagłębiu Dąbrowskim szkoła szybowcowa której patronami zostali F. Żwirko i S. Wigura.

Zdjęcie tytułowe przedstawia bohaterów artykułu: Żwirkę i Wigurę (Źródło: Piętnastolecie LOPP (1923 – 1938), Warszawa 1938)

Tablica poświęcona zmarłym pilotom na gmachu będzińskiego dworca kolejowego

Pamiątkowy głaz w Sosnowcu

Tekst i fotografie
Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Abżołtowski S., Sztybel T., Mała encyklopedia lotnicza. Ilustrowany słownik lotniczy, Warszawa 1938
2. Będzin 1358-2008, T. 3: Od rozbiorów do współczesności, praca pod red. A. Glimos –Nadgórskiej, Będzin 2008
3. Czerwiński Z., Franciszek Żwirko (1895-1932), Stanisław Wigura (1903-1932), Warszawa 1989
4. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 237
5. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 239
6. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 241
7. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 251
8. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 252
9. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 253
10. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 254
11. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 255
12. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 255
13. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 258
14. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 260
15. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 264
16. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 275
17. „Expres Zagłębia”, 1932, nr 292
18. „Expres Zagłębia”, 1933, nr 246
19. „Expres Zagłębia”, 1933, nr 251
20. Majchrzak D., Miejsca Pamięci w Będzinie, Będzin 2010
21. Piętnastolecie LOPP (1923 – 1938), Warszawa 1938