W Internecie oraz niektórych, papierowych publikacjach pojawia się wiele nieaktualnych bądź błędnych informacji na temat właścicieli dóbr Grodziec, a także przynależności administracyjnej tych terenów. Dlatego też, posiłkując się źródłami archiwalnymi oraz pracami naukowymi, chciałbym w sposób rzetelny i merytoryczny przedstawić najważniejsze fakty dotyczące wspomnianego tematu. Ich uzupełnieniem będą dane odnoszące się do liczby ludności na tym obszarze.

Od wieku XIII do lat 90. XVIII w. Grodziec był własnością klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Wcześniej, jak sugeruje historyk Jerzy Rajman, należał on najprawdopodobniej do książąt śląskich. Jeden z nich miał nadać go klasztorowi. Według kronikarza Jana Długosza, w zamian książę zyskał od norbertanek dziesięciny z dwunastu wsi, znajdujących się w obrębie kasztelanii bytomskiej. Transakcja ta miała umożliwić sfinansowanie konserwacji zamku w Siewierzu. Prawdopodobnie księciem tym był Mieszko Plątonogi. Ewentualnie mógł nim być jego syn – Kazimierz I.

W okresie średniowiecza, Grodziec będący własnością norbertanek, wchodził w skład księstwa siewierskiego, rządzonego przez książąt śląskich, a od 1443 r. przez biskupów krakowskich. Zakup księstwa zrealizował po niełatwych negocjacjach biskup krakowski – Zbigniew Oleśnicki.

W akcie sprzedaży księstwa siewierskiego przez książąt cieszyńskich Wacława i Bolesława biskupowi krakowskiemu znajdował się zapis (podany za Andrzejem Nowakowskim): Księstwo nasze i ziemię siewierską, która przypadła nam po ojcu, sprzedajemy przewielebnemu panu Zbigniewowi, po dojrzałej naradzie z baronami i naszymi doradcami, czując się w pełni zdrowia, nie zmuszeni do tego żadnym podstępem, zdradą lub chytrością, ani skutkiem błędu lub niespodziewanie, lecz pod wpływem szczerej i dobrowolnej woli.

W kolejnym dokumencie (z tego samego roku) książęta wybaczyli biskupowi jego zapowiedzi ewentualnego zerwania negocjacji dotyczących zakupu księstwa. Oba dokumenty są dowodami na to, że Oleśnicki, który do wspomnianej transakcji został namówiony przez Jana Długosza, znajdował się na uprzywilejowanej pozycji. Czechy, którego księstwo siewierskie było lennem, były wówczas pogrążone w wewnętrznych walkach o władzę, a książęta cieszyńscy borykali się z poważnymi kłopotami finansowymi. Dlatego też biskup wykorzystał sytuację, aby móc wynegocjować dla siebie jak najkorzystniejsze warunki, ograniczając w tym względzie do minimum pole manewru drugiej stronie.

Krakowscy biskupi, pełniący odtąd w księstwie władzę świecką, stali na straży jego niezależności od Korony, która wchłonęła je (w tym też Grodziec) dopiero pod koniec XVIII w. Warto w tym miejscu nadmienić, iż w XV-wiecznym dokumencie, dotyczącym sprzedaży wspomnianego księstwa zastrzeżono, iż jego właściciel nie posiada suwerennych praw do kilkunastu wsi. Jedną z nich był właśnie Grodziec. Chodziło tu zapewne o to, iż ówczesna wieś była częścią dóbr klasztornych.

W latach 1795 – 1806 Grodziec znajdował się w rękach pruskich. Wchodził wówczas w skład tzw. Nowego Śląska (Neu Schlesien). Ta zmiana administracyjna była efektem zapisów konwencji rozbiorowej z 24 października 1795 r. Jej sygnatariuszami były Austria, Prusy i Rosja. W 1796 r. władze pruskie przejęły, znajdujące się na tym terenie, majątki należące dotąd do duchowieństwa. Wówczas też, jak można przypuszczać, norbertanki straciły, obok innych nabytków, także Grodziec. Jego nowym właścicielem stał się generał major wojsk pruskich służący w regimencie huzarów Schimmelpfenniga von der Oye – Jerzy Ludwik Korwin-Wierzbicki.

Co ciekawe, przywołany tu pruski wojskowy – generał major Christian Ludwig Schimmelpfennig von der Oye (1738-1812) również miał związek z Zagłębiem Dąbrowskim. W roku 1803 nabył obecne dzielnice Sosnowca, tj. Modrzejów oraz Sielec.

Według „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego”, wydanego w roku 1881, Wierzbicki stał się właścicielem dóbr Grodziec, poprzez nadanie mu ich przez rząd pruski. Niestety nie znamy dokładnej daty i okoliczności powstania tego aktu.

W roku 1799 Michał Bontani odkupił od niego grodziecki majątek za 31.500 talarów. Rodzina Bontanich była rodziną szlachecką, przybyłą do Polski z Włoch. Jej przedstawiciele w XVIII w. pojawili się na terenie księstwa siewierskiego, gdzie otrzymali szlachectwo. Mowa tu o Michale Bontanim – kapitanie konnej gwardii królewskiej oraz jego bracie Kazimierzu – namiestniku wspomnianej gwardii. Szlachectwo siewierskie nie było uznawane poza granicami księstwa. Dlatego po pewnym czasie braciom Bontanim udało się uzyskać nobilitację z rąk króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ich potomkowie legitymowali się szlachectwem również w pierwszej połowie XIX w.

W 1807 r. Grodziec, wraz z terenami określanymi później jako Zagłębie Dąbrowskie, wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. Osiem lat później, ówczesna wieś znalazła się w granicach Królestwa Polskiego, nad którym władzę sprawowała carska Rosja. W latach 1815 – 1837 Grodziec był częścią województwa krakowskiego, od 1837 do 1841 r. guberni krakowskiej (1 marca 1837 r. województwa zostały zastąpione przez gubernie), a od 1841 r. – guberni kieleckiej. Cztery lata później Grodziec został włączony do guberni radomskiej.

W roku 1866 dokonano kolejnej reformy administracyjnej, w ramach „Ustawy o zarządzie gubernialnym i powiatowym w Królestwie Polskim”. Na jej podstawie zostały powołane do życia m.in. powiat będziński i wchodząca w jego skład gmina gzichowska. Grodziec stał się jej częścią. Wówczas też, w ramach nowego podziału administracyjnego Królestwa Polskiego (którego w tym czasie oficjalna, acz rzadko używana, nazwa brzmiała „Priwislanskij Kraj”) powstała gubernia piotrkowska. W jej skład wszedł wspomniany powiat będziński. Pierwszym gubernatorem piotrkowskim był gen. Iwan Kachanow (1867-1884), a ostatnim Michał Jaczewski (1910-1914). Pierwszym naczelnikiem powiatu będzińskiego został mjr Mikołaj von Gieince (1867-1884). Od 1905 r., aż do wybuchu pierwszej wojny światowej, funkcję tę pełnił baron Alfred Mirbach.

W międzyczasie (tj. w latach 1799-1866) grodzieckie dobra zmieniły właściciela. W 1838 r. Maurycy Tadeusz Kossowski (1795-1864) wydzierżawił je od Józefa Bontani, a następnie w tym samym roku kupił za sumę 80 000 złp.

W 1843 r. komornik przy Trybunale Cywilnym Guberni Kieleckiej zajął grodziecki majątek z przyległościami. Był to skutek m.in. problemów finansowych M. T. Kossowskiego. W roku następnym wspomniany Trybunał zadecydował, iż grodzieckie dobra zostaną sprzedane na publicznej licytacji. I tak się też stało.

W roku 1844, w wyniku licytacji, dobra Grodziec stały się własnością Klary Jasińskiej, która zapłaciła za nie 42 000 rbs. Ta zaś, w tym samym roku, przekazała grodziecki majątek swojemu zięciowi – Janowi Jakubowi Ciechanowskiemu (ożenionemu w 1829 r. z Pauliną Marianną Klarą Jasińską) w zamian za 20.828 rbs. i 25 kop. oraz zgodę na dopełnienie przez niego warunków licytacyjnych.      

Do roku 1915 Grodziec był częścią wspomnianej gminy gzichowskiej. W tymże roku, podczas pierwszej wojny światowej, niemieckie władze przeniosły siedzibę gminy z Gzichowa do Grodźca. Stało się to na mocy rozporządzenia niemieckiego naczelnika powiatu będzińskiego – Roberta Büchtinga z 15 lipca 1915 r. Jednocześnie Gzichów i pobliski Małobądz zostały włączone do Będzina.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Grodziec wraz z całym Zagłębiem Dąbrowskim znalazł się w województwie kieleckim. Stan ten utrzymał się aż do wybuchu drugiej wojny światowej, kiedy ziemie te zostały włączone do Trzeciej Rzeszy. Zagłębiowska gmina stała się wówczas częścią rejencji katowickiej, należącej początkowo do prowincji śląskiej, a następnie od 1941 r. do prowincji górnośląskiej.

W 1945 r. Grodziec znalazł się w granicach województwa śląsko-dąbrowskiego. Od 1950 do 1998 r. był częścią województwa katowickiego, a od roku 1999 wchodzi w skład województwa śląskiego.

We wspomnianym 1945 r., w Grodźcu powstała Gminna Rada Narodowa. Do naszych czasów zachował się protokół wspomnianej Rady z 19 października 1945 r. Jej przewodniczącym był Stanisław Pasternak, wiceprzewodniczącym Władysław Ciapała, a wójtem Roman Krzyczkowski, który na tym stanowisku zastąpił wybranego przez Okręgową Radę Narodową Stefana Będkowskiego.

Sześć lat po zakończeniu wojny (w 1951 r.) Grodziec zyskał prawa miejskie. Starania o ich nadanie trwały dwa lata. Z czasem został opracowany herb miasta Grodźca. Był on jednak niezgodny z zasadami heraldyki, a to dlatego, iż odwoływał się do współczesności. Stanowił graficzne połączenie elementów architektury dwóch najważniejszych zakładów w mieście: kopalni i cementowni.  

W 1975 r. Grodziec stał się dzielnicą miasta Będzina. Rok wcześniej uchwały w tej kwestii podjęły Miejskie Rady Narodowe w Będzinie i Grodźcu. Następnie, we wspomnianym 1975 r., Powiatowa Rada Narodowa w Będzinie, również poprzez uchwałę, przychyliła się do połączenia obu miast oraz zobowiązała naczelnika powiatu do wystąpienia do Wojewody Katowickiego w przedmiocie złożenia wniosku do Urzędu Rady Ministrów o wydanie rozporządzenia w sprawie postulowanej zmiany granic miast Grodźca, Będzina i powiatu będzińskiego. Na marginesie należy dodać, iż dwa lata wcześniej do Będzina przyłączono Łagiszę. Od 1977 do 1991 r. należały do niego także Wojkowice Komorne.

Poświęćmy teraz chwilę na sprawę przynależności kościelnej parafii p.w. św. Katarzyny w Grodźcu. Szacuje się, iż w 1340 r. parafię zamieszkiwało 285 osób. W jej skład wchodziły wówczas: Grodziec, Łagisza, Gródków oraz Psary. Roczny dochód parafii w XVIII w. wynosił 900 florenów. Z zachowanych źródeł wynika, iż w 1787 r. zamieszkiwało ją 1091 katolików. W tym czasie, na terenie wsi, nie stwierdzono obecności protestantów bądź Żydów.

Kiedy Grodziec był częścią Nowego Śląska, parafię p.w. św. Katarzyny przeniesiono do diecezji wrocławskiej. W 1808 r. trafiła do diecezji krakowskiej, a następnie, w drugiej połowie XIX w., znalazła się w granicach diecezji kieleckiej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na mocy bulli papieża Piusa XIVixdum Poloniae Unitas z 1925 r., grodziecka parafia stała się częścią diecezji częstochowskiej.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego z parafii p.w. św. Katarzyny wydzielono obszary, z których utworzono parafie w Łagiszy i Psarach. Tak opisane zostało to w grodzieckiej kronice parafialnej (wpis pochodzi z drugiej połowy lat 30. XX w.): Wielkim wydarzeniem w ubiegłym roku w naszej parafii był jej podział. Już przed kilkunastu laty była raz podzielona nasza parafia. Wtedy odpadła Łagisza wraz z osiedlami: Jazowe, Pustkowie i Stachowe. W roku ubiegłym znowu ze starej Grodzieckiej parafii wydzieliła się nowa i powstała parafia Psary (…). Owe trzy wspomniane osiedla zostały w pewnym momencie odłączone od Grodźca i stały się częścią Łagiszy.

Obecnie parafia p.w. św. Katarzyny wchodzi w skład diecezji sosnowieckiej, utworzonej w roku 1992 na mocy bulli papieskiej Totus Tuus Poloniae Populus. Pierwszym zwierzchnikiem nowej diecezji był ks. dr biskup Adam Śmigielski (1933 – 2008). W Grodźcu funkcjonuje jeszcze jedna parafia, tj. pod wezwaniem błogosławionego Honorata Koźmińskiego. Została powołana do życia pod koniec XX w.

Przejdźmy teraz do danych liczbowych. W 1792 r. Grodziec zamieszkiwało 456 osób. W 1861 r. ich liczba zwiększyła się do 1068. W latach 90. XIX w. w Grodźcu żyło 2787 osób. W 1911 r. liczbę mieszkańców szacowano na ok. 6 tysięcy. Wśród nich żyło tu ok. 400 Żydów.

W roku 1921 Grodziec zamieszkiwały 8192 osoby. W tej grupie było wyznania: rzymsko-katolickiego 7994 osób, mojżeszowego 162, ewangelickiego 15, greko–katolickiego 13, prawosławnego 7, muzułmańskiego 1. Pod względem pochodzenia przebywało tu: 8134 Polaków, 40 Żydów, 9 Rusinów, 6 Rosjan oraz 1 Białorusin, 1 Francuz i 1 Niemiec.

Ostatnie dane dotyczące dwudziestolecia międzywojennego pochodzą z lat 30. XX w. Według Katalogu kościołów i duchowieństwa Diecezji Częstochowskiej na rok 1939, w tym czasie w Grodźcu żyło 9658 katolików.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, Grodziec, według dokumentów z 1945 r., zamieszkiwało 7599 osób wyznania rzymsko-katolickiego, 7 prawosławnych i 4 badaczy pisma świętego. Według danych z 2004 r. w obecnej dzielnicy Będzina żyje 8289 grodźczan. Jest to liczba mniejsza o ponad półtora tysiąca w stosunku do 1986 r. kiedy żyło tu 9918 osób.

Na zdjęciu tytułowym widok Grodźca w okresie drugiej wojny światowej (Zdjęcie ze zbiorów B. Ciapała. Repr. Jerzy Sz. Wieczorek)

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Parafia Rzymskokatolicka Grodziec 1663 – 1939
• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939
• Starostwo Powiatowe w Będzinie [1939] 1945 – 1950
• Gminna Rada Narodowa w Grodźcu [1933] 1945 – 1949
• Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Grodźcu [1949] 1951 – 1973

II. Źródła drukowane:

1. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
2. Materiały do Słownika Historyczno-Geograficznego Województwa Krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788 – 1792), oprac. K. Buczek, T. Czort, J. Szczudło, A. Szumański, Warszawa – Wrocław – Kraków 1960
3. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. 3: Województwo kieleckie, Warszawa 1925
4. „Statystyka Polski”, T. 17: Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki Zawodowe. Województwo kieleckie, Warszawa 1927

III. Opracowania, gazety i in.:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
2. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
3. „Gazeta Świąteczna”, 1911, nr 1561
4. Katalog kościołów i duchowieństwa Diecezji Częstochowskiej na rok 1939, Częstochowa 1939
5. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
6. Nawrot D., Powstanie na Nowym Śląsku w 1806 i 1807 roku. U źródeł Zagłębia Dąbrowskiego, Czeladź 2016
7. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Warszawa 1993
8. Polaczkówna H., Szlachta na Siewierzu biskupim w latach 1442 – 1790, Lwów 1913
9. Rajman J., Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993
10. Rajman J., Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 2000
11. Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, oprac. Z. Noga, Katowice 1994
12. Smyk G., Administracja publiczna Królestwa Polskiego w latach 1864 – 1915, Lublin 2011
13. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
14. Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
15. Wiśniewski J., Diecezja częstochowska. Opis historyczny kościołów i zabytków w dekanatach: będzińskim, dąbrowskim, sączowskim, zawierckim i żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936
16. Zagłębie Dąbrowskie zanim powstało (od pradziejów do końca XVIII wieku), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2007

Źródło: klubzaglebiowski.pl