Jeśli zastanowić się nad tym co wspólnego ze sobą mają Zagłębie Dąbrowskie i miasto Częstochowa, to zasadniczo nasuwają się dwa skojarzenia. Po pierwsze Częstochowa to cel pielgrzymek i wycieczek Zagłębiaków, którzy odwiedzają klasztor jasnogórski. Po drugie to miejsce, gdzie na miejscowych uczelniach, tj. Politechnice Częstochowskiej i Akademii im. Jana Długosza, studiuje zagłębiowska młodzież. I to zasadniczo tyle. Jeśli jednak przyjrzymy się historii XIX i XX wieku to okaże się, że oba miejsca łączyło całkiem sporo. Pokrótce przyjrzyjmy się tej kwestii. Nie będzie to jednak szczegółowa analiza ale próba zasygnalizowania, poprzez wybrane przykłady, istnienia niegdyś takowych relacji.

W 1850 r. zniesiono granicę celną między Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim. Rok później, na terenie Królestwa Polskiego, rozpoczęła swoją działalność Straż Graniczna, której powierzono patrolowanie i strzeżenie granicy rosyjsko – pruskiej i rosyjsko – austriackiej. Chciano w ten sposób ukrócić przemyt, a także nielegalne przekraczanie granicy. W drugiej połowie lat 60. XIX w., na mocy ukazu carskiego, rozgraniczono organy administracji celnej. W skład Kaliskiego Okręgu Celnego weszły urzędy celne m.in. w: Sosnowcu, Modrzejowie i punkt przejściowy w Czeladzi. Siedzibą główną Kaliskiego Okręgu Celnego oraz sztabu Brygady Straży Granicznej była Częstochowa. Jak pisze Krzysztof Latawiec, w pracy dotyczącej rosyjskiej straży granicznej, wspomniana brygada składała się z siedmiu batalionów, a swoją jurysdykcją obejmowała trzy gubernie: kielecką, kaliską oraz piotrkowską. W 1889 r. w jej skład wchodziły już tylko 4 bataliony. Posiadała ona 17 oddziałów i 49 posterunków. Dziewięć lat później liczba posterunków zwiększyła się do 59. Z zachowanych do naszych czasów źródeł wynika, iż służbę w Zagłębiu Dąbrowskim pełnili do 1914 r. żołnierze z „3. Oddziału Częstochowskiej Brygady Osobnego Korpusu Straży Pogranicznej”. Co ciekawe, w Będzinie w 1897 r., z inicjatywy sosnowieckiego przemysłowca Henryka Dietla, rozpoczęto budowę koszar, w których do wybuchu pierwszej wojny światowej stacjonował 14. Doński Pułk Kozaków. Był on częścią Częstochowskiej Brygady Straży Granicznej.

W latach 1845 – 1848 powstała linia kolejowa Warszawsko – Wiedeńska (w 1859 r. zbudowano jej odnogę z Ząbkowic do Katowic, która łączyła Królestwo Polskie z Prusami), a następnie w latach 80. XIX w. linia kolejowa Iwanogrodzko – Dąbrowska. Było to przedsięwzięcie niezwykle istotne dla funkcjonowania przemysłu, ponieważ transport kolejowy jako tańszy, efektywny i pewny środek komunikacji, wpływał na jego rozwój oraz zbyt na terenie Cesarstwa Rosyjskiego jego produktów, a także kopalin. W 1913 r. dochód Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej uzyskiwany z przewozu osób wyniósł 7 540 899 rubli, a z zysk transportu towarów 28 437 923 rubli. We wspomnianym roku najwięcej przewieziono węgla, rudy, nafty, soli asfaltu, wapna, kamienia oraz piasku. Stacjami kolejowymi na tej linii, gdzie zaobserwowano największy ruch ludności chcącej skorzystać z tego rodzaju transportu, były: Warszawa, Sosnowiec, Łódź oraz Częstochowa. Dalszy rozwój infrastruktury komunikacyjnej między Zagłębiem a Częstochową miał miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym. W latach 30. XX w. powstała droga Częstochowa – Będzin. Do pokrycia jej nawierzchni wykorzystano klinkier. Inwestycja ta pochłonęła przeszło 2,5 mln zł. Według badacza dziejów Częstochowy – Jarosława Kapsy, miano go wypalać w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu.

W drugiej połowie lat 60. XIX w. w Będzinie rozpoczął swoją działalność sąd pokoju. Początkowo wchodził w skład drugiego okręgu sądów pokoju. Instytucje te „zajmowały się sprawami cywilnymi, których wartość sporna nie przekraczała 250 rbs i sprawami karnymi zagrożonymi karą pieniężną do 30 rbs lub aresztem do 2 miesięcy. Sądy pokoju i zjazdy sędziów pokoju zastąpiły sądy burmistrzów, sądy policji prostej i częściowo sądy policji poprawczej”. W roku 1888 będzińska placówka trafiła do trzeciego okręgu sądów pokoju, któremu podlegały powiaty: częstochowski, noworadomski oraz będziński.

Powstała pod koniec XIX w. Polska Partia Socjalistyczna (PPS) stawiała sobie za cel m.in. walkę o prawa robotników w Królestwie Polskim, a także odzyskanie przez Polskę niepodległości. W okresie zaborów prowadziła szereg akcji, na terenie Zagłębia i Częstochowy. Skierowane były one przede wszystkim we władze carskie oraz w wybranych pracowników zakładów przemysłowych, którzy nadużywali swojej władzy względem podwładnych. Obszar tej części Królestwa organizacja traktowała jako jeden ze swoich rejonów działań i określała jako okręg zagłębiowsko – częstochowski. Co ciekawe, z zagłębiowskich kopalń węgla kamiennego członkowie PPS potajemnie przywozili do Częstochowy nielegalnie uzyskany dynamit, który był wykorzystywany we wspomnianych akcjach. Nierzadko osoby działające w strukturach organizacji, z chwilą zagrożenia aresztowaniem, na terenie Zagłębia, przenosiły się do Częstochowy. Ewentualnie były tam (tj. do Częstochowy) wysyłane w roli instruktorów lub z konkretnym zadaniem.

W roku 1912 gubernator piotrkowski powierzył baronowi Alfredowi Mirbachowi nadzór nad policją w Częstochowie oraz w powiecie częstochowskim. Mirbach pełnił od 1905 r. aż do wybuchu pierwszej wojny światowej funkcję naczelnika powiatu będzińskiego. Nominacja gubernatora była najprawdopodobniej efektem bardzo dobrych wyników jakie urzędnik ten osiągał w rozprawianiu się z przestępczością oraz korupcją na terenie Zagłębia. W 1912 r., dowodząc funkcjonariuszami policji oraz żołnierzami, wziął udział w głośnej wówczas akcji mającej miejsce na terenie Klasztoru Jasnogórskiego. W jej wyniku ujęto członka „oddziału bojowego częstochowskiej Grupy Rewolucjonistów – Mścicieli” – Jana Kozłowskiego.

Wertując częstochowskie gazety, założone przed rokiem 1914, prędzej czy później natkniemy się na „Gońca Częstochowskiego”. Był to nieźle poinformowany i poczytny dziennik, który zaczął ukazywać się na początku XX w. Przez kilka lat na jego łamach publikowano artykuły dotyczące nie tylko spraw lokalnych, ale także wieści z Zagłębia Dąbrowskiego. W latach 1907 – 1916 gazeta nosiła podtytuł „Dziennik polityczny, społeczny, ekonomiczny i literacki, poświęcony sprawom miejscowym oraz Zagłębia Dąbrowskiego”. Poprzednik „Gońca Częstochowskiego”, tj. „Dziennik Częstochowski” również nosił identyczny podtytuł.

Reklama „Gońca Częstochowskiego”. 1911 rok.

(Źródło: „Księga adresowa Królestwa Polskiego. Rok 1911”, Warszawa 1911)

W roku 1901 powstało Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie. W 1907 r. wydzielono z niego Zarząd Oddziału Sosnowieckiego. W tym samym roku rozpoczęło swoją działalność Koło Właścicieli Aptek Zagłębia Dąbrowskiego i Miasta Częstochowy. Liczyło ono 29 członków. Roczna składka wynosiła 6 rubli. Na forum organizacji omawiano zarówno kwestie zawodowe jak i naukowe. Nie był to wyjątkowy przypadek kontaktów przedsiębiorców z tej części Królestwa Polskiego. W przywoływanym tu roku 1907 dzierżawca browaru w Grodźcu, obecnej dzielnicy Będzina – Abram Troppauer wraz ze swoim wspólnikiem wziął udział w spotkaniu właścicieli browarów, które zorganizowano w Hotelu Angielskim w Częstochowie. Pięć lat później, w tym samym mieście, w trzecim zjeździe przedstawicieli Towarzystw Drobnego Kredytu, brali udział m.in.: Zygmunt Stechman i dr Władysław Wierzbowski z Będzina, Szymon Bacia, dr Władysław Podczaski, Czesław Pogorzelski z Czeladzi, Antoni Nowicki i Stanisław Tomicki z Dąbrowy Górniczej oraz Jan Pawłowicz i Stanisław Płodowski z Sosnowca.

W roku 1909 w Częstochowie miała miejsce Wystawa Przemysłu i Rolnictwa. W jej przygotowanie miał być zaangażowany m.in. przemysłowiec, właściciel dóbr Grodziec – Stanisław Ciechanowski. Wśród wielu przedsiębiorców prezentujących się na wystawie znaleźli się przedstawiciele Zagłębia. Mowa tu o: sosnowieckim Towarzystwie Akcyjnym Zakładów Kotlarskich i Mechanicznych W. Fitzner i K. Gamper, będzińskim browarze Dawida Sercarza oraz Grodzieckim Towarzystwie Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Na marginesie należy dodać, iż wspomniany browar miał swój skład m.in. właśnie w Częstochowie.

Przemysł był niewątpliwie tym co wraz z linią kolejową doprowadziło do intensyfikacji kontaktów Częstochowy z Zagłębiem. Z zagłębiowskich kopalń pociągami był transportowany niezbędny dla wielu częstochowskich fabryk węgiel kamienny. Dlatego też Częstochowie było bliżej, pod względem interesów, do Sosnowca, Będzina czy Dąbrowy Górniczej niż do przędzalniczego potentata czyli Łodzi. Przedsiębiorcy z obu ośrodków przemysłowych raczej nie rywalizowali ze sobą. Przynajmniej nic na to nie wskazuje. Rynek Cesarstwa Rosyjskiego w okresie zaborów był na tyle chłonny, iż przedsiębiorcy mogli co najwyżej konkurować ze sobą wielkością łapówek oferowanych carskim urzędnikom w zamian za ich przychylność. Ten stan rzeczy uległ gruntownej zmianie wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej. Mamy za to dowody na współpracę osób związanych z obydwoma ośrodkami przemysłowymi. Przykładem jest tu chociażby osoba Henryka Szampaniera, który w 1897 r. został prezesem częstochowskiego oddziału Banku Handlowego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Szampanier był udziałowcem powstałego w 1899 r. Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Zasiadał także w jego zarządzie. Z przedsiębiorstwem tym byli także związani przed drugą wojną światową Wilhelm Wellish i Jerzy Meyer, którzy w 1914 r. byli członkami zarządu Towarzystwa Akcyjnego Częstochowskich Zakładów Wyrobów Jutowych i Konopnych.

W kwietniu 1914 r. przedsiębiorstwo budowlane „Topór” z siedzibą w Częstochowie przy ul. Krakowskiej 40, reprezentowane przez Feliksa Eberta, zobowiązało się wybudować dla Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych trzy domy mieszkalne dla dozorców wraz zabudowaniami gospodarczymi oraz dom ludowy dla robotników i dozorców. Prace budowlane zostały przerwane z chwilą wybuchu wojny. W czasie jej trwania, z bliżej nieznanych powodów, częstochowskie przedsiębiorstwo zrezygnowało z dalszego prowadzenia rozpoczętej budowy domów. Przedsięwzięcie zostało dokończone w latach 1916 – 1917 r. przez nieznaną firmę.

Mówiąc o Grodzieckim Towarzystwie, należy wspomnieć, iż w roku 1909 na Jasną Górę do Częstochowy udała się pielgrzymka, na czele której szli górnicy ze sztandarem przedsiębiorstwa. Sztandar ów powstał ze składek pracowników i został uroczyście poświęcony w 1907 r. w dniu św. Barbary. Obecnie znajduje się on w zbiorach Muzeum Zagłębia w Będzinie.

I jeszcze jeden wątek. W latach 1920 – 1927 w pracach nad stworzeniem krużganków w klasztorze jasnogórskim w Częstochowie wykorzystano cement, który ofiarowała działająca od 1857 r. fabryka cementu portlandzkiego ze wspomnianego Grodźca.

W niektórych publikacjach, dotyczących historii przemysłu, możemy spotkać takie określenia jak: okręg przemysłowy sosnowiecki czy też okręg sosnowiecko – częstochowski. Pierwsze z nich znajduje się w wydanej w 1887 r. książce autorstwa Ivana Ivanoviča Janżułła „Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim: studyum ekonomiczne”. I. I. Janżułł wyróżnił w Królestwie Polskim trzy ośrodki przemysłowe: łódzki, sosnowiecki i warszawski. Do sosnowieckiego zaliczył ówczesne powiaty: będziński, częstochowski i noworadomski. W pracy Andrzeja Jezierskiego oraz Cecylii Leszczyńskiej „Historia gospodarcza Polski” wyszczególnione są cztery okręgi, które funkcjonowały w Królestwie Polskim: staropolski, łódzki, warszawski i dąbrowiecki. Jednocześnie autorzy dają do zrozumienia, iż okręg dąbrowiecki obejmował nie tylko Zagłębie Dąbrowskie, ale także Częstochowę z jej okolicami: „W drugiej połowie XIX w. uformował się drugi region przemysłowy wzdłuż linii kolejowej na odcinku od Częstochowy do Sosnowca zwany Zagłębiem Dąbrowskim”. Franciszek Sobalski w pracy „Przemysł Częstochowski (1882 – 1914)”, oprócz powoływania się na publikację I. I. Janżułła, stosuje określenie okręg sosnowiecko – częstochowski. Według autora w jego granicach oprócz wspomnianego obszaru, miał też znaleźć się ówczesny powiat olkuski. Za używaniem takiego określenia optuje także Wiesław Puś („Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim 1870 – 1914”). Moim zdaniem takie łączenie dwóch ośrodków jest zabiegiem sztucznym, nie mającym merytorycznego uzasadnienia. Zagłębie Dąbrowskie trzeba traktować jako jeden okręg przemysłowy i nie włączać w jego granice Częstochowy oraz jej okolic, które należy uważać za samodzielny ośrodek przemysłowy, bazujący na produkcji przede wszystkim tekstyliów, a nie kopalnictwie. Pomimo kontaktów o charakterze biznesowym, stanowiły one dwa odrębne twory.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Zagłębiu działała sosnowiecka Izba Przemysłowo – Handlowa. W jej pracach brali udział zarówno przedsiębiorcy z regionu jak i spoza jego granic, w tym z Częstochowy. Mowa tu o takich osobach jak: „Stiller Zysman vel Zygmunt – współwłaściciel firmy „Hamburger i Hochermann” (Częstochowa, ul. Kościuszki 27), Dawidowicz Joachim – właściciel hurtowni węgla „Zakłady Przemysłowe Saturn” oraz fabryki tektury smołowcowej i asfaltu (Częstochowa, ul. Aleja 24), Neufeld Maurycy – właściciel składu aptecznego (Częstochowa, II-ga Aleja 33), Piotrowski Leon –  właściciel handlu towarów kolonialnych oraz fabryki palenia kawy „Mokka-Kawa” (Częstochowa, II-ga Aleja 24), Wajnsztok Joachim – właściciel handlu towarów manufakturnych i ubiorów męskich (Częstochowa, Nowy Rynek 10), inż. Bronisław Hłasko – dyrektor zarządzający Syndykatu Rolniczego Częstochowskiego Spółka Akcyjna w Częstochowie oraz współwłaściciel firmy „Knothe i Hłasko” w Sosnowcu (Częstochowa, Waszyngtona 41)”.

W sferze sacrum także możemy odnaleźć cechy wspólne dla Częstochowy i Zagłębia. W roku 1925, zgodnie z zapisami bulli „Vixdum Poloniae unitas” papieża Piusa XI powstała diecezja częstochowska. Nowa diecezja „otrzymała południową część diecezji włocławskiej z terenami należącymi do dawnej Ziemi Wieluńskiej oraz Częstochowę i Radomsko wraz z okolicami. Natomiast z diecezji kieleckiej otrzymała całe Zagłębie Dąbrowskie oraz tereny położone w kierunku północnym od Zagłębia aż do granic z dawną diecezją włocławską”. Powstanie diecezji częstochowskiej było podyktowane przede wszystkim niewydolnością wspomnianych dwóch diecezji, tj. włocławskiej i kieleckiej. Mowa tu o niewystarczającej ilości proboszczów oraz problemach z komunikacją duchownych pełniących posługę w odległych częściach diecezji z biskupimi stolicami. Do tego należy dodać fakt, iż tak ważny ośrodek religijny jak Częstochowa nie miał własnej diecezji. Projekt zmian dotychczasowych granic metropolii i diecezji na terenie Rzeczypospolitej przygotowali biskupi Henryk Przeździecki oraz Romuald Jałbrzykowski. Został on zatwierdzony w 1924 r., na konferencji episkopatu w Częstochowie. Przepisy wykonawcze do bulli „Vixdum Poloniae unitas” z 28 października 1925 r. wydał ówczesny nuncjusz apostolski w Polsce – Wawrzyniec Lauri. Pierwszym biskupem diecezji częstochowskiej został biskup Teodor Kubina. Zagłębie zmieniło swoją przynależność diecezjalną dopiero w 1992 r., na mocy bulli papieża Jana Pawła II „Totus Tuus Poloniae populus”, która powoływała do życia diecezję sosnowiecką.

Podane powyżej przykłady to tylko wybrane zjawiska ukazujące kontakty na linii Częstochowa – Zagłębie Dąbrowskie w okresie zaborów i dwudziestolecia międzywojennego. Co powodowało, iż do nich dochodziło ? Powodów jest wiele. Po pierwsze sąsiedztwo. Powiat będziński w granicach z lat 1866 – 1914 sąsiadował z regionem częstochowskim. Samo Zagłębie Dąbrowskie jest położone stosunkowo niedaleko Częstochowy. Poza tym Zagłębie i Częstochowa funkcjonowały w okresie zaborów w granicach Królestwa Polskiego i tej samej guberni piotrkowskiej, a w okresie dwudziestolecia międzywojennego, w tym samym województwie, tj. kieleckim. Po drugie biznes. Zagłębie przez wiele lat było dostarczycielem węgla kamiennego dla częstochowskich zakładów. Co skutkowało nawiązywaniem zawodowych kontaktów przez przedsiębiorców działających w obu ośrodkach przemysłowych. Po trzecie „chemia”. Wydaje się, choć to tylko przypuszczenie, iż części mieszkańcom Częstochowy pod względem mentalności i wzajemnych relacji było bliżej do Zagłębia niż do Łodzi. I nie chodzi mi tu tylko o środowisko robotnicze, ale także o społeczność żydowską. Jednakże jest to temat do zbadania i nie chcę w tym miejscu, bez szczegółowej analizy, wyciągać pochopnych wniosków. Dlaczego zapomniano o częstochowsko – zagłębiowskich kontaktach ? Na to pytanie trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. Być może był to temat nie budzący większego zainteresowania. Ewentualnie potencjał owej współpracy z bliżej nieznanych przyczyn wyczerpał się. Istnieje też możliwość, że to sami komuniści po roku 1945 starali się by takie relacje partnerskie nie miały więcej miejsca.

Na zdjęciu tytułowym jedna z zabytkowych, częstochowskich kamienic, znajdujących się w centrum miasta (Fot. Dariusz Majchrzak) 

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Opracowania:

1. 150 lat Drogi Żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej, praca pod red. A. Paszke, M. Jerczyński, S. M. Koziarski, Warszawa 1995
2. I Sprawozdanie Izby Przemysłowo – Handlowej w Sosnowcu za 1929 rok, Sosnowiec 1930
3. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
4. „Dziennik Częstochowski”, 1906, nr 266
5. Janżułł I. I., Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim: studyum ekonomiczne, Petersburg 1887
6. Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1997
7. Kapsa J., Częstochowa. Życie codzienne i kryminalne w XX w., T. 1, Częstochowa 2015
8. Koszutski S., Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskiem, Warszawa 1901
9. Księga adresowa Królestwa Polskiego”, Rok 1911, Warszawa 1911
10. Latawiec K., Rosyjska straż graniczna w Królestwie Polskim w latach 1851 – 1914, Lublin 2014
11. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
12. „Odgłosy”, 1967, nr 47
13. Palus W., Życie społeczno – polityczne w Częstochowie w latach rewolucji 1905 – 1907, Częstochowa 2003
14. Prace 3-go Zjazdu Przedstawicieli Towarzystw Drobnego Kredytu. 18-19 lutego 1912 r. w Częstochowie, Częstochowa 1913
15. Puś W., Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim, Łódź 1997
16. Sętowski J., Czyn zbrojny organizacji bojowych Polskiej Partii Socjalistycznej w Częstochowskiem 1904 – 1910, Częstochowa 2003
17. Sobalski F. Przemysł częstochowski (1882 – 1914), Częstochowa 2009
18. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
19. Społeczeństwo Częstochowy w latach 1918 – 1939, praca pod red. R. Szweda i W. Palusa, Częstochowa 1997
20. Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
21. Stulecie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909, Częstochowa 2009
22. Wieczorek W., Tradycje piwowarskie Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 2015
23. Zachuta L., Historia przemysłu cementowego w Polsce 1857 – 2000, Kraków 2004
24. Złotkowski D., Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie 1909 roku w świetle prasy polskiej, Częstochowa 2009
25. Złotkowski D., Dzieje browaru w Częstochowie w XIX – XX w., Radomsko 2014
26. Związek J., Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej, Częstochowa 1990

Źródło: klubzaglebiowski

Jeśliby zadać statystycznemu zjadaczowi chleba pytanie o znane w historii regionu Zagłębianki to miałby on nie lada problem z wymienieniem choćby jednej kobiety. Powodem nie byłby wyłącznie deficyt wiedzy o przeszłości swojej małej ojczyzny. Czy to się nam podoba czy nie, historia Zagłębia jest zdominowana, jeśli nie zmonopolizowana, przez mężczyzn. „Winowajców” w tym przypadku jest dwóch. Po pierwsze, dzieje małopolskiej strony Brynicy to przede wszystkim przemysł. Oczywiście, w jego rozwoju brały również udział kobiety, nie odgrywając jednak decydującej roli. Po drugie, historycy do dzisiaj dokładnie nie zbadali udziału płci pięknej w historii regionu, ograniczając się głównie do statystyk.

Postaram się pokrótce przedstawić Państwu najważniejsze informacje dotyczące wybranych przeze mnie kobiet, urodzonych w Zagłębiu, bądź z nim związanych poprzez ich działalność m.in. w okresie zaborów i dwudziestolecia międzywojennego.

Paradoksalnie, najbardziej znaną mieszkanką Zagłębia Dąbrowskiego stała się niedawno czeladzianka – Katarzyna Włodyczkowa, która zapisała się na kartach lokalnej historii nieco przez przypadek. Na początku lat 40. XVIII w. czeladzcy land wójt i burmistrz oskarżyli ją o czary, a następnie „przeprowadzili postępowanie sądowe, skazując ją na śmierć poprzez ścięcie głowy”. Po wykonaniu wyroku ciało zmarłej spalono, a majątek został bezprawnie przejęty m.in. przez wspomnianych urzędników. Wyrok został zaskarżony przez synów Włodyczkowej (Jakuba i Wojciecha) do ówczesnego biskupa krakowskiego – Jana Aleksandra Lipskiego, który jednocześnie sprawował najwyższą władzę świecką w księstwie siewierskim. Zbadanie sprawy biskup zlecił oficjałowi wiślickiemu ks. Markowi Laskowskiemu. Przeprowadzone przez duchownego śledztwo wykazało, iż Włodyczkowa nie parała się czarami, a „jedynie swarliwa z sąsiadami była”. Tym samym została bezprawnie skazana na śmierć, i to bez konsultacji z sądem duchownym. Zeznający świadkowie utwierdzili ks. Laskowskiego w przekonaniu, iż zarówno land wójt jak i burmistrz doprowadzili do śmierci czeladzianki, kierowani awersją do jej osoby oraz chęcią przejęcia posiadanego przez nią majątku. Urzędnicy ci, wraz z rajcami i przysiężnymi, zostali skazani m.in. na pobyt w więzieniu oraz kary pieniężne. Co ciekawe, kolejnym burmistrzem w Czeladzi, został krewny Włodyczkowej – Józef Włodyczko, który w czasie jej procesu zasiadał w radzie miejskiej i stanął po stronie oskarżycieli. W 2017 roku w Czeladzi odsłonięto symboliczny pomnik Katarzyny Włodyczkowej.

Czeladzki pomnik upamiętniający Katarzynę Włodyczkową

(Fot. Robert Garstka)

Jedną z najbardziej charyzmatycznych kobiet, które zapisały się w historii Zagłębia była przełożona (ksieni) klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Mowa tu o Dorocie Kątskiej. Urodziła się w roku 1558. Pochodziła prawdopodobnie z Kątów. W wieku ośmiu lat trafiła na naukę i wychowanie do klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Około trzynastu lat później została przyjęta do tegoż zgromadzenia. W 1583 r. złożyła śluby zakonne. Następnie w 1591 r. została ksienią norbertanek z nominacji biskupa Piotra Myszkowskiego. Decyzja ta spotkała się z krytyką sióstr zakonnych. Jednakże ich oficjalny sprzeciw nie wpłynął na zmianę przełożonej konwentu. Dzięki licznym posunięciom o charakterze gospodarczym Kątska wydostała klasztor z materialnego kryzysu w jakim się wówczas znajdował. Oprócz zmiany polityki wobec dóbr klasztornych, doprowadziła m.in. do budowy w Krakowie kościoła, a także klasztoru p.w. św. Norberta, jak również rozbudowy kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela i p.w. św. Augustyna oraz kościoła p.w. św. Salwatora. W roku 1637 Dorota Kątska w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu (który od XIII w. należał do klasztoru) wzniosła niewielką świątynię pod wezwaniem swojej imienniczki. Rok później kościół został konsekrowany przez biskupa sufragana krakowskiego Tomasza Oborskiego. Wówczas wzgórze nosiło nazwę „Amoena” (Wesoła). Z czasem nazwa ta przestała być używana i zastąpiła ją nowa, tj. wzgórze św. Doroty. Trudno jednoznacznie stwierdzić dlaczego siostra przełożona postanowiła właśnie w Grodźcu wybudować kościół. Niewykluczone, iż powodem była osoba dziekana dekanatu bytomskiego, ówczesnego proboszcza grodzieckiej parafii – Wojciecha Lipnickiego, który jak można przypuszczać był ceniony przez ksienię zarówno jako duchowny jak i osoba dbająca o materialne zaplecze parafii. Dorota Kątska dbała nie tylko o zachowanie godnego poziomu życia zakonnego, ale również troszczyła się o chorych, ubogich oraz więźniów, starając się im zapewnić właściwą opiekę. Uzupełniła także klasztorną bibliotekę i doprowadziła do przetłumaczenia na język polski „Statuta renovata Candidissimi et Canonici Ordinis Praemonstratensis”. Ksieni zmarła w 1643 r.

Obraz przedstawiający ksienię Dorotę Kątską

(Źródło: „Nasza Przeszłość”, 1977, T. 47)

Kolejną nietuzinkową kobietą związaną z Grodźcem była Maria Zofia Garbińska. Urodziła się w roku 1863 w Innsbrucku. Była córką Andrzeja Garbińskiego i Aleksandry Andrault de Langeron. Miała czwórkę rodzeństwa: Zofię, Wandę, Władysława i Andrzeja. W latach 80. XIX w. Maria zawarła związek małżeński z właścicielem dóbr Grodziec, przemysłowcem – Stanisławem Ciechanowskim herbu Skarbień. Miała z nim dwoje dzieci: Marię Różę i Jana Marię Włodzimierza. Pod koniec XIX w., będąc żoną właściciela grodzieckiego majątku, a tym samym miejscowego kolatora, podarowała na rzecz kościoła p.w. św. Katarzyny w Grodźcu kilka ornatów. Wpisała się tym samym w tradycję ofiarowania darów do lokalnej świątyni przez właścicieli majątku. W roku 1907, pomimo rozlicznych przeszkód, udało się jej uzyskać zgodę na sprowadzenie do Królestwa Polskiego Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP (niepokalanek). W 1916 r. Ciechanowska stworzyła w Grodźcu Koło Kobiet Włościanek, które oprócz edukowania kobiet z zakresu wiedzy o gospodarstwie, umożliwiało włościankom zdobycie elementarnych podstaw wykształcenia. W Kole Kobiet Włościanek mogły one zdobyć wiedzę z zakresu języka polskiego i matematyki. Edukowano osoby nie potrafiące czytać i pisać. Tym samym organizacja ta stawiała czoło analfabetyzmowi na polskiej wsi. Prócz tego organizacja pozwalała zdobyć kobietom wiedzę z takich dziedzin nauki jak geografia czy historia, co poszerzało ich horyzonty myślowe, niejednokrotnie ograniczone do własnej wsi i najbliższej okolicy. Ciechanowska brała udział w różnorakich inicjatywach o charakterze społecznym, wspierała m.in. finansowo jedną z grodzieckich ochronek dla dzieci (przy ul. Chopina), prowadzoną przez siostry pasjonistki. Podczas pierwszej wojny światowej należała do komitetu zaopatrującego ubogą ludność w żywność. Dzięki jej interwencji, w 1919 r. z niemieckiego obozu jenieckiego został wypuszczony ceniony, będziński fotograf – Bronisław Arciszewski (1885 – 1964). Podczas pierwszego powstania śląskiego w 1919 r. Ciechanowska była członkinią Głównego Komitetu Niesienia Pomocy Ślązakom Zagłębia Dąbrowskiego. Działała także w organizacji Związku Pań, która w roku 1920 wspierała finansowo pomoc medyczną dla rannych żołnierzy. W okresie dwudziestolecia międzywojennego znalazła się w zarządzie Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych, jednocześnie posiadając własny pakiet akcji. Była jedyną kobietą we władzach przedsiębiorstwa w całej jego historii. Dzięki niej w latach 30. XX w. udało się zablokować kontrowersyjne porozumienie Grodzieckiego Towarzystwa z Towarzystwem Górniczo – Przemysłowym „Saturn”. Po śmierci męża – Stanisława, pozostała w grodzieckim majątku. Jej syn – Jan, który wybrał karierę dyplomaty, w 1930 r. sprzedał belgijskiemu koncernowi „Solvay” przemysłową część dóbr Grodziec, zabezpieczając finansowo matkę. Pozostawił jej do dyspozycji pałac oraz część majątku, sam zaś za siedzibę obrał zespół pałacowo – parkowy w Szczekocinach. Niestety, nie wiadomo co działo się z Marią Ciechanowską podczas drugiej wojny światowej. Po jej zakończeniu, pałac i majątek Ciechanowskich przejęło państwo. Marii po pewnym czasie i licznych trudnościach udało się znaleźć stałe lokum u osoby prywatnej i tam też mieszkała do końca życia. Maria Ciechanowska zmarła w roku 1953 r. w Grodźcu i tu została pochowana. W 2009 r. Towarzystwo Przyjaciół Grodźca razem z Kołem Gospodyń Wiejskich doprowadziło do odnowienia jej grobu.

Z industrialną historią regionu była związana również Fanny Lamprecht. Urodziła się w Werdau w 1857 r. jako córka Ferdinanda Gottloba Schöna i Pauline z domu Dix. Jej rodzina była związana z przemysłem włókienniczym. Ukończyła szkołę w Dreźnie. W 1879 r. przyjechała do Sosnowca, aby pomóc swojemu bratu i zajęła się gospodarstwem domowym. Tutaj też poznała swojego przyszłego męża – Paula Lamprechta – przedsiębiorcę, który prowadził w Zagłębiu interesy. Ślub odbył się w 1880 r. Urodziła się im piątka dzieci. Fanny była autorką wspomnień poświęconych rodom Schönów i Lamprechtów. Zmarła w 1944 r.

Kariery Zagłębianek nie koncentrowały się tylko i wyłącznie na sferze sacrum bądź przemyśle. Dowodem na to jest życiorys Izabeli Stachowicz Czajki. Urodziła się w roku 1899 w Sosnowcu jako córka Wilhelma Schwartz i Felicji z domu Kino (to spolszczone nazwisko jej matki – Cuneau). Przed pierwszą wojną światową, wraz z rodzicami, przeprowadziła się do Warszawy. Później mieszkała tylko z ojcem, ponieważ małżeństwo rodziców rozpadło się. Wilhelmowi zależało aby córka odebrała staranne wykształcenie. Początkowo trafiła na komplety u Marii Drobniewskiej i Klotyldy Lewandowskiej. Następnie znalazła się na pensji u Anieli Wereckiej. W roku 1913 przyjęto ją do Szkoły Żeńskiej Kazimiery Kochanowskiej. Świadectwo dojrzałości uzyskała cztery lata później, na nazwisko Bella Szwarcówna. Tego samego roku podjęła studia „z zakresu polonistyki i historii sztuki” na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Oprócz nauki, sosnowiczanka, działała w szeregach Polskiej Partii Socjalistycznej, a także prowadziła bogate życie towarzyskie. W latach 20. XX w. poznała m.in. Stanisława Ignacego Witkiewicza i Aleksandra Wata, którzy często byli jej gośćmi. Na uczelni (a może podczas pracy dla PPS-u) poznała swojego przyszłego męża – Aleksandra Hertza, z którym wzięła ślub w 1921 r. Małżeństwo jednak nie przetrwało próby czasu i zakończyło się już w roku następnym. Przez kolejne dwa lata Stachowicz przebywała w Berlinie, a następnie w 1924 r. wróciła do Warszawy. Tam skoncentrowała się na kontaktach z ludźmi kultury i sztuki. W tym samym roku udała się do Paryża. Imała się różnorodnych zajęć. Pracowała m.in. dla tygodnika „Polonia”, a także w Salonie Sztuki Leopolda Zborowskiego oraz galerii Jadwigi Zak. W stolicy Francji udało jej się otworzyć polską księgarnię, której była kierowniczką. W roku 1925 wyszła ponownie za mąż. Jej wybrankiem okazał się architekt – Jerzy Gelbard. Mieszkała w „artystycznej dzielnicy Montparnasse; (…) lubiła dancingi i nocne lokale, najchętniej przesiadywała w Café du Dôme, odwiedzanej przez artystów”. Ludzie kultury byli nią zafascynowani. Stała się dla nich inspiracją, a nawet swoistego rodzaju muzą. Jej literackie portrety możemy znaleźć u Witkiewicza w „Pożegnaniu jesieni” czy też u Uniłowskiego w „Wspólnym pokoju”. Na swoich płótnach uwieczniali ją tacy malarze jak: Eugeniusz Zak czy Chaim Soutine. Po kilku latach pobytu poza krajem, w 1930 r. wróciła do Warszawy. Tam nawiązała kontakt ze Skamandrytami. Jej debiut literacki miał miejsce w 1937 r. Wówczas opublikowała (pod pseudonimem Iza Bell) reportaż „Moja podróż. Szlakiem południa”. Pod koniec lat 30., pod tym samym pseudonimem, publikowano jej teksty w „Bluszczu”. Podczas drugiej wojny światowej przebywała najpierw w getcie warszawskim, a następnie w otwockim. Udało jej się uciec z transportu, który zmierzał do nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. W obawie przed aresztowaniem, była zmuszona ukrywać się. Korzystała w tym czasie z nazwiska Stefania Czajka. W 1944 r. zaciągnęła się do partyzanckiego oddziału Armii Ludowej, a niedługo po tym znalazła się w szeregach Ludowego Wojska Polskiego. Rok później trafiła do Komendy Milicji Obywatelskiej w Katowicach. W randze porucznika brała udział w poszukiwaniach skradzionych przez niemieckiego okupanta polskich dóbr kultury. Miała udział m.in. w odnalezieniu zaginionych dzieł Jana Matejki. W tym samym roku odeszła z milicji. Jednocześnie wyszła za mąż (jej poprzedni partner zmarł podczas wojny) za inżyniera chemika – Władysława Stachowicza. Przez kilka lat mieszkała w Katowicach. Po wojnie w jej życie wyraźnie wkroczył mariaż polityki z kulturą. Wydaje się (choć to tylko przypuszczenie), iż Stachowicz, choć nie była wybitnie utalentowaną pisarką, skusiła możliwość realizacji własnych ambicji i aspiracji, by dołączyć do elity poczytnych mistrzów pióra. Wstąpiła do Polskiej Partii Robotniczej, a następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Należała do Ligi Kobiet, Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych oraz Związku Zawodowego Literatów Polskich. W roku 1946 (jako Izabela Gelbard) opublikowała „Pieśni żałobne getta”, napisane podczas wojny. W czasopismach publikowała zarówno wierszę jak i prozę, a także reportaże. Była również autorką słuchowisk dla dzieci oraz organizatorką wystaw obrazów. W roku 1949, wraz z mężem, wróciła do Warszawy. Tam została zatrudniona w Muzeum Narodowym jako starszy asystent. W pierwszej połowie lat 50. „ustanowiła prywatną, doroczną nagrodę w dziedzinie kultury, tzw. nagrodę Czajki; laureatom ofiarowała jakiś przedmiot ze swoich zbiorów”. W roku 1957 odeszła z Muzeum Narodowego i skupiła się na twórczości literackiej. Ważnym elementem jej dorobku w tym czasie stały się reportaże i korespondencje. W latach 50. i 60. publikował je m.in. tygodnik „Przekrój”. Nadal podróżowała. Zarówno po Europie, jak i poza jej granicami. W roku 1967 została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła dwa lata później. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Inną z ciekawych postaci związanych z Zagłębiem była Natalia Stypułkowska – córka Natalii i Juliana Sobocińskich. Urodziła się w Będzinie w 1904 r. W roku 1935 „złożyła egzamin mistrzowski w zawodzie krawiectwa damskiego”. Po odbyciu kursu nauczania i uzyskaniu zgody Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, otworzyła w Sosnowcu Prywatne Żeńskie Kursy Kroju, Szycia i Bieliźniarstwa. Co ciekawe, zajęcia organizowała również w innych, zagłębiowskich miejscowościach. Uczestniczyły w nich zarówno dojrzałe kobiety jak i młode dziewczęta, którym zależało aby zyskać umiejętności, które dadzą im szanse na zdobycie zawodu. Podczas drugiej wojny światowej, oprócz bieżącej działalności edukacyjnej, prowadziła także tajne komplety nauczania. Po wojnie Stypułkowska była zatrudniona w katowickim Zakładzie Doskonalenia Rzemiosła. Zajmowała się tam szkoleniem dziewcząt. Jej mężem był Edward Stypułkowski. Zmarła w 1983 r.

Uczennice Prywatnych Żeńskich Kursów Kroju, Szycia i Bieliźniarstwa Natalii Stypułkowskiej. Dwudziestolecie międzywojenne.

(Źródło: https://klubzaglebiowski.pl/wp-content/uploads/2015/03/NS2.jpg)

W roku 1920 w Dąbrowie Górniczej urodziła się Ewa Faryaszewska. Była córką Konstantego i Ireny z domu Strokowska. Jej ojciec pełnił funkcję dyrektora zagłębiowskiej kopalni węgla kamiennego „Flora”, a także członka komisji egzaminacyjnej ówczesnej Akademii Górniczej w Krakowie. Pod koniec lat 30. XX w., po jego śmierci, wraz z matką przeprowadziła się do stolicy. Tam rozpoczęła edukację na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych. Jednocześnie realizowała się także jako harcerka w Chorągwi Warszawskiej. Podczas drugiej wojny światowej była łączniczką batalionu „Wigry”. Dosłużyła się stopnia kaprala. Uczestniczyła w powstaniu warszawskim. Brała udział w „zespole osób odpowiedzialnych za ratowanie zabytków kultury narodowej na Starym Mieście, które były składowane w piwnicach siedziby muzeum. Autorka kolorowych fotografii, dokumentujących zniszczenia Starego Miasta”. Zmarła w 1944 r., czasie powstania, w wyniku odniesionych ran.

Do ciekawych osób należy zaliczyć również urodzoną w 1891 r. w Będzinie Jadwigę Migową. Była córką Józefa Gancwohla i Anny Kempińskiej. Na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie ukończyła studia filozoficzne. Począwszy od 1912 r. działała w „Strzelcu”. Należała do tej grupy Polek, która brała czynny udział w walce o odzyskanie przez Polskę niepodległości. W drugiej połowie lat 20. XX w. przeprowadziła się do Warszawy. Zarówno w Krakowie jak i w stolicy pisała artykuły dla tamtejszych czasopism, np. „Kina”, „Gońca Krakowskiego” czy „Światowida”. Publikowała również powieści. Posługiwała się pseudonimem Kamil Norden. W swoich tekstach nierzadko zwracała uwagę na prawa kobiet. W roku 1930 została kierownikiem literackim w teatrze „Rajski ptak”. Zginęła w roku 1942, w nazistowskim obozie koncentracyjnym w Ravensbrück.

Inną, ciekawą Zagłębianką znad małopolskiego brzegu Brynicy, była Aniela Urbanowicz z domu Reicher. Urodziła się w roku 1899, w Sosnowcu. Pochodziła z rodziny żydowskich przemysłowców. Jej mężem był Stefan Urbanowicz – znany przed drugą wojną światową adwokat, który pełnił funkcję jednego z obrońców oskarżonych w tzw. procesie brzeskim w latach 30. XX w. Podczas drugiej wojny światowej działała w konspiracji. Wówczas też straciła męża, który zginął w nazistowskim obozie koncentracyjnym. W latach 1945 – 1949 prowadziła w Słupsku Dom Matki i Dziecka, do którego przyjmowała zarówno Polki jak i Niemki. Była także współzałożycielką Klubu Inteligencji Katolickiej oraz współpracowniczką czasopisma „Więź”. Od roku 1957 do 1968 brała udział w pracach klubu poselskiego „Znak”. W 1975 r. została uhonorowana nagrodą im. Mahatmy Ghandiego. Zmarła w 1988 r.

Wśród grona nieszablonowych Zagłębianek znalazła się również kobieta, która dzięki swojej ciężkiej pracy i pasji stała się wybitną przedstawicielką nauki polskiej. Mowa tu o Alicji Dorabialskiej. Urodziła się w 1897 r. w Sosnowcu. Jej ojciec był naczelnikiem lokalnej poczty, a matka nauczycielką. Po ukończeniu 7-klasowej Szkoły Handlowej Józefy Siwikowej w Sosnowcu w 1914 r., kontynuowała edukację w warszawskim Towarzystwie Kursów Naukowych. Od 1918 do 1922 r. pełniła funkcję asystentki w Zakładzie Chemii Fizycznej na Politechnice Warszawskiej. W latach 1925 – 1926 studiowała w Instytucie Radowym w Paryżu. W drugiej połowie lat 20. powróciła do Warszawy, na wspomnianą Politechnikę. W roku 1934 uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego oraz powierzono jej kierownictwo Katedry Chemii Fizycznej Politechniki Lwowskiej. Był to prawdziwy ewenement, ponieważ żadna kobieta przed Dorabialską nie otrzymała tytułu profesorskiego na tej uczelni. Podczas drugiej wojny światowej prowadziła tajne nauczanie w Warszawie. W roku 1945 trafiła do Łodzi, gdzie jako już profesor zwyczajny kierowała Katedrą Chemii Fizycznej na Wydziale Chemicznym Politechniki Łódzkiej. Sosnowiczanka specjalizowała się w takich zagadnieniach jak: „ciepła promieniowania radioizotopów, mikrokalorymetrią, przemianami alotropowymi, korozją metali, historią chemii. Wielki dorobek naukowy i pedagogiczny zawarła w 128 publikacjach, w tym 5 wydawnictwach podręcznikowych i aż 95 doniesieniach naukowych o przeprowadzonych pracach i uzyskanych rezultatach”. Zmarła w 1975 r.

Tablica upamiętniająca Alicję Dorabialską, znajdująca się w gmachu Politechniki Łódzkiej

(Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Alicja_Dorabialska#/media/File:Alicja_Dorabialska_tablica.jpg)

Niestety w dalszym ciągu nasza wiedza na temat kobiet odgrywających ważne role w Zagłębiu Dąbrowskim okresu m.in. zaborów i dwudziestolecia międzywojennego jest wyjątkowo skromna. Przykłady można mnożyć: Stefania Mieszkowska – właścicielka sosnowieckiego zakładu fotograficznego – „Warszawska Fotografia Artystyczna”, Maria Szulcówna (1890 – 1975) – dąbrowska nauczycielka i działaczka niepodległościowa, Feliksa Kahl z Kindlerów (zmarła w 1885 r. w Dąbrowie Górniczej) – córka Stanisława Kindlera, który w stopniu podpułkownika służył w 4. Pułku Liniowym Wojsk Królestwa Polskiego, Anna Weinzieher – stomatolog w Będzinie, Paulina Goncwol – założycielka będzińskiej, 2-klasowej żydowskiej szkoły żeńskiej, Barbara Machniowska – mieszkanka Będzina, która w XIX w. zarządzała majątkiem po zmarłym mężu i prowadziła własne interesy. Te i wiele innych przedstawicielek płci pięknej związanych z historią Zagłębia czeka na swoich odkrywców i biografów. Być może jednym z nich jest któreś z Państwa, czytających ten tekst….

Na koniec chciałbym serdecznie podziękować Ewie Ambroży, Annie Urgacz-Szczęsnej, Arturowi Ptasińskiemu oraz Robertowi Garstce za pomoc w przygotowaniu niniejszego artykułu, który pokazuje, że Zagłębianki nie były tylko i wyłącznie żonami swoich mężów.

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Parafia Rzymskokatolicka Grodziec 1663 – 1939
• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Opracowania, czasopisma i in.:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
2. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
3. Glimos-Nadgórska A., Szkolnictwo zawodowe oraz dokształcające w województwie śląskim i w Zagłębiu Dąbrowskim w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] „Wieki Stare i Nowe”, 2013, 5(10)
4. Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, Będzin 2010
5. „Nasza Przeszłość”, 1977, T. 47
6. Sosnowiec. Obra miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
7. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
8. Szybowska A., Katarzyna Włodyczkowa „czeladzka czarownica”. Trudne dziedzictwo, [w:] „Zeszyty Czeladzkie”, nr 21, 2017
9. Wiśniewski J., Diecezja Częstochowska: opis historyczny kościołów i zabytków w Dekanatach Będzińskim, Dąbrowskim, Sączowskim, Zawierckim i Żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936
10. Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej. Sosnowiec, 6 grudnia 2007 roku, praca pod red. M. Kisiela i P. Majerskiego, Sosnowiec 2008
11. Zagłębie w walce o niepodległość. Dzieje ruchu niepodległościowego w Zagłębiu Dąbrowskim, oprac. J. Przemsza-Zieliński, Sosnowiec 1991

III. Strony internetowe:

1. https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/izabela-stachowicz [29.11.2017 r.]
2. https://klubzaglebiowski.pl/?p=1484 [29.11.2017 r.]
3. https://klubzaglebiowski.pl/?p=256 [29.11.2017 r.]
4. https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/ewa-faryaszewska,9807.html [30.11.2017 r.]
5. https://www.bibliotekapiosenki.pl/osoby/Migowa_Jadwiga_Maria/biografia [30.11.2017 r.]
6. https://bedzin.naszemiasto.pl/artykul/niesamowite-losy-bedzinian-jadwiga-migowa-zapomniana,1407883,art,t,id,tm.html [30.11.2017 r.]
7.  https://gloria.tv/article/8EwBchay7GqV3MaJCRYVpZJ2N [30.11.2017 r.]
8. https://wikizaglebie.pl/wiki/Alicja_Dorabialska [30.11.2017 r. ]

Źródło: klubzaglebiowski.pl

W roku 1957, przy obecnej ulicy Żwirki i Wigury w Będzinie, umieszczono tablicę o następującej treści:

„1932-1957 TU ZGINĘLI: TOW.  TOW.

ADAMCZYK MARIAN LAT 21

KAJDA DANIEL LAT 23

O SPRAWĘ KLASY ROBOTNICZEJ

Z RĄK SIEPACZY SANACYJNYCH

CZEŚĆ ICH PAMIĘCI”

Pięć lat później ufundowano nową tablicę, o niemal identycznej treści. Inicjatorami, jak głosił napis na pomniku, miało być „SPOŁECZEŃSTWO KSAWERY I ZAŁOGA KOP. „GEN. ZAWADZKI” ”. Obiekt istnieje do dzisiaj.

Jak widać śmierć dwóch, młodych chłopaków została wykorzystana propagandowo. Świadczy o tym użycie skrajnie pejoratywnego określenia – „siepaczy sanacyjnych” – mającego definiować ówczesne przedwojenne, polskie władze, a także podkreślenie celu jaki przyświecał tragicznie zmarłym.

Przejdźmy teraz do faktów. Kajda i Adamczyk zginęli 21 lutego 1932 r. Obaj młodzi ludzie brali czynny udział w manifestacji górników, która miała miejsce w obecnej dzielnicy Będzina – Ksawerze. W jej trakcie doszło do starć z policją, w wyniku których ponieśli śmierć. Strajk był efektem m.in. kryzysu gospodarczego w kraju, problemów ekonomicznych Będzina i brutalnej walki politycznej między rządzącą sanacją a Polską Partią Socjalistyczną i endecją. Pewną rolę próbowali odegrać tu również komuniści, aczkolwiek ich znaczenie i wpływy były ograniczone.

W tym czasie strajki robotników (głównie górników) odbyły się nie tylko w Będzinie, ale także w innych, zagłębiowskich miejscowościach. Były one związane z bardzo trudną sytuacją materialną i socjalną tej grupy społecznej. W wydaniu „Gazety Bydgoskiej” z lutego 1932 r. czytamy: „Warszawa 21.2. (Tel. wł.) W Zagłębiu Dąbrowskiem w kilku punktach doszło do starcia z policją a mianowicie na kopalni „Niwka” i w „Gajdówce”. Na kopalni „Paryż” policję atakowały kobiety i dzieci. Warszawa, 21.2. (Tel. wł.) Na kopalni „Gajdówka” oraz „Niwka” (…) doszło do starcia pomiędzy tłumem, złożonym z 1200 robotników, a policją. W kierunku policji padło kilka strzałów. Policja odpowiedziała salwą. Jeden policjant i jedna kobieta odnieśli rany. Sosnowiec, 20.2. (PAT). W ciągu dnia dzisiejszego komuniści usiłowali zorganizować szereg masówek w kopalniach m.i. w kopalni „Kazimierz”, „Czeladź”, „Milowice” i „Paryż” w Dąbrowie Górniczej. Próby te nie udały się”.

Pod koniec lutego 1932 r. aresztowano w Zagłębiu Dąbrowskim kilkadziesiąt osób aby „zapobiec możliwości propagowanego przez komunistów czarnego strajku, to jest wycofywania posterunków obserwacyjnych i obsługi maszyn z kopalni”. „Czarny strajk” próbowano w tym czasie zorganizować w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu i Czeladzi, jednak zapobiegła temu zdecydowana interwencja policji, która „rozproszyła” zgromadzonych uczestników demonstracji.

Oto jak wydarzenia z lutego relacjonował ówczesny dziennik „Słowo Polskie”: „(…) w niedzielę około godziny 12 w południe na kolonii robotniczej Ksawera pod Będzinem miały miejsce krwawe zajścia. W dzielnicy tej odbywała się masówka zwołana przez agitatorów komunistycznych przy udziale kilkuset robotników. Patrol policyjny w pobliżu miejsca zgromadzenia był znienacka zaatakowany kamieniami i strzałami rewolwerowemi, które posypały się jednocześnie z tłumu i okien domów. W pewnym momencie patrol był osaczony przez tłum. Wobec groźnej postawy i dalszych strzałów napierających, patrol oddał salwę na postrach, a gdy to nie poskutkowało oddano kilka strzałów, po których tłum rozprószył się. Z tłumu zabity został Daniel Kajda, poza tem jeden z uczestników manifestacji ciężko ranny i jeden lekko ranny. Są to znani działacze komunistyczni. Jeden posterunkowy jest ciężko ranny. Ciężko ranny Marian Adamczyk, po przewiezieniu do szpitala mimo natychmiastowej pomocy lekarzy zmarł. W związku z zajściami na tej kolonii władze przeprowadziły energiczne dochodzenia. Szereg danych wskazuje na to, że zajścia były sprowokowane przez agitatorów komunistycznych, którzy mimo wzmocnionej agitacji nie mogąc pchnąć robotników do czarnego strajku, wykorzystują każdą sposobność, aby wywołać krwawe zajścia i wzburzenie kół robotniczych”.

Z zacytowanej relacji (zakładając, iż jest ona wiarygodna) wynika, iż inicjatorami strajku byli komuniści, którym udało się nakłonić do wzięcia w nim udziału grupę robotników. Podczas manifestacji doszło do starć z policją, gdzie z obu stron została użyta broń palna. Strzały z rewolwerów oddane z tłumu oraz budynków mieszkalnych w kierunku funkcjonariuszy to dowód na siłowe rozwiązanie na jakie zdecydowali się inicjatorzy strajku. Wskazuje to również, na to, iż nie było to spontaniczne działanie, ale zaplanowana akcja. Niewykluczone, iż konfrontacja z policją była sprowokowana przez działaczy komunistycznych, a robotnicy zostali wykorzystani przez nich do realizacji przygotowanego wcześniej planu. To jednak tylko i wyłącznie spekulacje, nie poparte źródłowo.

Nieco więcej szczegółów dotyczących wspomnianego wydarzenia przytacza „Gazeta Bydgoska” w artykule z 23 lutego 1932 r.: „(…) Wczoraj na kopalni „Ksawera” w pobliżu Będzina zebrał się wiec robotniczy, liczący około 1.000 osób. Na wiec przybyli górnicy z żonami i dziećmi. Dla utrzymania porządku na wiecu delegowano 8 policjantów. Tłum zajął w stosunku do nich stanowisko agresywne, obrzucił ich kamieniami, a równocześnie z sąsiednich domów padły strzały rewolwerowe. Policja rozpoczęła odwrót. Wobec nacierającego tłumu policjanci dali jedną salwę w powietrze, drugą zaś w tłum. Wskutek salwy są zabici dwaj górnicy i jeden ciężko ranny oraz pewna liczba lekko rannych. Po przybyciu posiłków policyjnych w samochodach ciężarowych tłum się rozprószył”.

Historyk – Jan Walczak, pisząc o wydarzeniach w Zagłębiu w latach 30. XX w. stwierdza, iż „skrajne działania komunistów zniechęciły część robotników”. Jednocześnie wśród członków Komunistycznej Partii Polski coraz częściej zaczęły pojawiać się głosy, iż należy zmienić politykę organizacji prowadzącą do tego rodzaju konfrontacji.

Wspólny grób Kajdy i Adamczyka znajduje się na będzińskim cmentarzu, na wzgórzu zamkowym. Na nagrobku widnieją m.in. zdjęcia młodzieńców oraz następujące sformułowanie: „ZGINĘLI ŚM. TRAGICZNĄ (…) W WALCE O CHLEB I PRACĘ. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. UKOCHANYM SYNOM RODZICE”.

Tego rodzaju miejsce pamięci nie jest jedynym, istniejącym do dzisiaj w Zagłębiu Dąbrowskim. W Dąbrowie Górniczej, przy ul. Chopina, na co zwrócił mi uwagę członek Stowarzyszenia „Pro Fortalicium” – Daniel Ciszowski, znajduje się pomnik z 1960 r. upamiętniający dwóch, młodych działaczy komunistycznych (Mieczysława Hajczyka i Franciszka Pilarczyka) zastrzelonych przez funkcjonariuszy policji państwowej w 1925 r.

Zdjęcia grobu Daniela Kajdy i Mariana Adamczyka znajdującego się na będzińskiej nekropolii (Fot. Dariusz Majchrzak)

 Zdjęcia będzińskiego pomnika upamiętniającego Mariana Adamczyka i Daniela Kajdę (Fot. Daniel Ciszowski)

Pomnik wybudowany w 1960 r. w Dąbrowie Górniczej (Fot. Daniel Ciszowski)

 Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Opracowania, gazety i in.:
2. Będzin 1358-2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
3. Dzieje robotnicze Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, praca pod red. J. Walczaka, Katowice 1986
4. „Gazeta Bydgoska”, 1932, nr 43
5. Jaworska-Lipska J., Wspomnienia Zagłębianki, oprac. I. Kowalska, Warszawa 1977
6. Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1999
7. Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, 2010
8. „Nowy Kurjer”, 1932, nr 44
9. „Słowo Polskie”, 1932, nr 54
10. Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918-1939), praca od red. J. Walczaka, Sosnowiec 2005

Źródło: klubzaglebiowski.pl