Działalność masonerii na terenie Zagłębia Dąbrowskiego to temat, który do dzisiaj nie został dokładnie zbadany przez historyków. Nie oznacza to jednak, że nie pojawiał się w pracach dotyczących funkcjonowania wolnomularstwa (zwanego także sztuką królewską) w Polsce.

Poruszył go w swoich publikacjach, bodajże najwybitniejszy, polski znawca dziejów tejże organizacji – prof. dr hab. Ludwik Hass. Zagłębiowski wątek pojawił się także m.in. w pracy Leona Chajny „Wolnomularstwo Polskie 1920 – 1938”, a w roku 2010 Anna Kargol opublikowała ciekawą książę pt. „Środowiska wolnomularskie w międzywojennym Sosnowcu”. Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie najważniejszych wiadomości, zawartych w pracach tychże autorów.

Początki masonerii w Polsce sięgają pierwszej połowy osiemnastego wieku. Pod koniec drugiej połowy lat 20-tych w stolicy funkcjonowała loża „aux trois Frères”. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat nad Wisłą nastąpił intensywny rozwój sztuki królewskiej. W Zagłębiu loża wolnomularska powstała dość późno, bo w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Nad realizacją przedsięwzięcia czuwał ówczesny Wielki Mistrz Wielkiej Loży Narodowej – Andrzej Strug.

Do jej założenia doszło 14 marca 1924 r. w Sosnowcu. Treść pierwszego protokołu zagłębiowskiej loży znajduje się w publikacji L. Chajna „Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej”. Uroczysta inauguracja loży miała miejsce szóstego maja. W rejestrze Wielkiej Loży, zagłębiowskiej filii „sztuki królewskiej” przyporządkowano liczbę XVI. Jej założycielami byli: Ludwik Berbecki, Ignacy Bereszko, Józef Kozłowski, Adam Pawełek, Antoni Bogucki, Adam Piwowar i Witold Wyspiański. Każdy z nich przyjął tzw. imię zakonne. Przykładowo Adam Piwowar w ramach loży występował jako Jan Krzemień. Jej posiedzenia z powodu braku własnej siedziby odbywały się w Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej oraz Busku Zdroju u mieszkających tam członków organizacji.

Początkowo zagłębiowska loża nosiła nazwę „Staszyc”, a następnie „Staszic”. A. Kargol podaje szerszą wersję nazwy loży: „Sprawiedliwa I Doskonała Loża „Staszic” pod Wschodem Zagłębia”. Nazwa nawiązywała do patrona sosnowieckiego gimnazjum, w którym wspomniany Witold Wyspiański pełnił funkcję nauczyciela. Zwierzchnikiem zagłębiowskiej loży była Wielka Loża Narodowa.

W zagłębiowskiej „sztuce królewskiej” należącej do tzw. „wolnomularstwa błękitnego” (występowały w nim trzy stopnie: ucznia, czeladnika oraz mistrza) pokładano nadzieję, iż będzie ona ośrodkiem, skupiającym członków z obu stron Brynicy.

Co ciekawe, nierzadko należały do niej osoby związane z Polską Partią Socjalistyczną, a także mające związki z innymi lożami. Pochodziły one z takich miast jak: Dąbrowa Górnicza, Kraków, Lwów, Olbrachcice, Warszawa.

Po zamachu majowym w 1926 r., doszło do sporów pomiędzy członkami loży m.in. na tle politycznym. Dotyczyły one stosunku do obozu reprezentowanego przez marszałka Józefa Piłsudskiego oraz wartości wolnomularskich. Konflikt ten doprowadził w roku 1932 do tzw. „uśpienia” (rozwiązania) zagłębiowskiej „sztuki królewskiej”. Loża „Staszic” wznowiła swoją działalność dopiero 14 czerwca 1935 r. Definitywne zakończenie jej działalności (i lóż wówczas istniejących na terenie Polski) nastąpiło 26 października 1938 r. Miało to związek z ówczesną polityką władz II RP.

Pod koniec listopada Prezydent RP Ignacy Mościcki złożył podpis na dekrecie mówiącym o „rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich”. Nie podporządkowanie się temu dekretowi było „zagrożone karą do pięciu lat więzienia i grzywną, zaś zakładanie ich, w przyszłości, lub kierowanie nimi – karą od dwóch lat wiezienia”. Tak więc decyzja o samorozwiązaniu lóż wolnomularskich w Polsce była krokiem wyprzedzającym decyzję polityczną.

Wielka Loża wiedziała od dłuższego czasu o planach władz, stąd decyzja o zakończeniu funkcjonowania w Polsce „sztuki królewskiej”. Aczkolwiek z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, iż Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) drogą nieoficjalną wysłało sygnał do kierownictwa Wielkiej Loży aby ta zaprzestała swojej działalności. Sam dekret podpisany przez I. Mościckiego w tym przypadku był tylko formalnym potwierdzeniem woli polskich władz, które nie tolerowały opozycji i organizacji, chcących mieć wpływ na funkcjonowanie kraju, bez jakiejkolwiek kontroli ze strony państwa.

Pomimo takiego rozwoju wydarzeń „loża zbierała się jeszcze kilkakrotnie nieformalnie”. Warto w tym miejscu dodać, iż po samorozwiązaniu się zagłębiowskiej loży, a następnie podpisaniu wspomnianego dekretu, w mieszkaniach części członków „Staszica” urządzono rewizje. Znalezione tam materiały dotyczące polskiego wolnomularstwa wysłano do stolicy. Jednakże jak twierdzi L. Hass sprawa zagłębiowskiej „sztuki królewskiej” nie miała dalszego ciągu. Władze ograniczyły się do pokazu siły, który miał być czytelnym sygnałem dla masonerii, że MSW zna jej środowisko i nie dopuści do jej ewentualnego odrodzenia w przyszłości, ani tym bardziej działalności w tzw. podziemiu.

Najwybitniejsi Zagłębiacy należący do loży „Staszic” pochodzili z Dąbrowy Górniczej. Mowa tu o Adamie Piwowarze i Zygmuncie Cieplaku. Co ciekawe, oprócz miejsca urodzenia łączyło ich także członkostwo w Polskiej Partii Socjalistycznej i sprawowanie funkcji prezydenta miasta, z którego pochodzili. Wolnomularzami byli także Zagłębiacy, którzy związani byli z innymi lożami niż „Staszic”. Chodzi tu o Leona Strasburgera, Tadeusza Mazurkiewicza i Apoloniusza Zarychtę.

W dostępnych wykazach członków masonerii brak przedstawicieli przemysłowców działających na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Niewykluczone, iż „sztuka królewska” nie była dla nich atrakcyjną inicjatywą. Nie można także wykluczyć, że wspomniane wykazy wolnomularzy są niekompletne.

Zdjęcie tytułowe przedstawia wolnomularską inicjację. Rycina z XVIII wieku.

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975
2. Chajn L., Wolnomularstwo polskie 1920 – 1938, Warszawa 1984
3. Hass L., Masoneria Polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993
4. Hass L., Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 1999
5. Kargol A, Środowisko wolnomularskie w międzywojennym Sosnowcu, Sosnowiec 2010;