W Zagłębiu Dąbrowskim mamy sporo, zarówno starych, jak i niedawno wybudowanych, kościołów. Według mnie, przysłowiową duszę mają świątynie powstałe w okresie tzw. zaborów i I Rzeczypospolitej. Już ich sam widok sprawia, iż człowiek czuje, że ma do czynienia z czymś wyjątkowym i jednocześnie niedefiniowalnym. Wchodząc do środka niemal natychmiast przenosi się do innego świata i zostaje skonfrontowany z dziedzictwem przeszłości. Obrazy, polichromie, witraże, chrzcielnica, ambona, zdobienia kolumn, epitafia, rzeźby. To wszystko, pomimo upływającego czasu, jest wciąż żywą historią i przesłaniem dla kolejnych pokoleń.

Jednym z takich miejsc w regionie jest Bazylika p.w. Najświętszej Maryi Panny Anielskiej w Dąbrowie Górniczej, która znajduje się w centrum miasta. Pierwotnie stała tu jedynie kaplica p.w. św. Aleksandra, wybudowana w latach 70. XIX w., na podstawie projektu urzędnika górniczego – inż. Juliana Polcera. Według Ireny Kontny, miała ona powstać „na pamiątkę ocalenia życia” cara Aleksandra II. Nieco inaczej ujmuje to ks. Jan Wiśniewski, w swojej przedwojennej pracy dotyczącej ówczesnej diecezji częstochowskiej. W 1863 r. powstała kaplica, a w 1877 r. kościół p.w. św. Aleksandra papieża i męczennika. Jego konsekracji w 1885 r. dokonał biskup kielecki – ks. Tomasz Kuliński. Sześć lat później stał się kościołem parafialnym.

W stosunkowo krótkim czasie stało się jasne, iż świątynia nie jest w stanie pomieścić coraz liczniejszej ludności Dąbrowy. Jednocześnie okazało się, że opatrzność przestała czuwać nad władcą Rosji, który w roku 1881 został zabity w zamachu dokonanym przez Polaka – Ignacego Hryniewieckiego. W związku z tym, pod koniec lat 90. XIX w., rozpoczęto budowę nowego kościoła. Tym razem według projektu zdolnego architekta – Józefa Pomian-Pomianowskiego. Pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był miejscowy proboszcz – ks. Grzegorz Augustynik. Jednocześnie postarano się o zmianę patrona. Ze św. Aleksandra na Matkę Bożą Anielską. Konsekracja nowej świątyni miała miejsce w 1912 r. Dokonał jej biskup kielecki – ks. Augustyn Łosiński. Stary kościół stał się częścią nowego, pełniąc w nim rolę kaplicy.

W dąbrowskiej świątyni możemy zobaczyć m.in. stare tablice, upamiętniające osoby związane z lokalnym przemysłem, z których większość była pośrednio lub bezpośrednio związana z budową kościoła. Byli to ludzie wpływowi, posiadający odpowiednio duży majątek oraz liczące się koneksje. Wiedza o nich jest słabo rozpowszechniona, dlatego postanowiłem w tym krótkim artykule zamieścić zdjęcia wspomnianych tablic. To ważny, choć mało doceniany, fragment lokalnej przeszłości i regionalnej tożsamości.

Zdjęcia tablic z kościoła p.w. Matki Bożej Anielskiej w Dąbrowie Górniczej

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Na zdjęciu tytułowym dąbrowski kościół w roku 1900 (Źródło:

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Architektura Zagłębia. Materiały IX Sesji Zagłębiowskiej. Sosnowiec, 16-17 września 2010 roku, praca pod red. M. Kisiela i P. Majerskiego, Sosnowiec 2011
2. Wiśniewski J., Diecezja częstochowska, Marjówka Opoczyńska 1936

Źródło: klubzaglebiowski.pl

Pomimo znaczących luk w materiale źródłowym postanowiłem jednak zebrać najważniejsze fakty dotyczące tego miejsca. Tym bardziej jest to istotne, ponieważ w najbliższych latach będziemy obchodzić ważne rocznice, związane z odzyskaniem, a następnie obroną niepodległości Rzeczypospolitej.

Pomnik zbudowano w 1925 r., w pobliżu wiaduktu, przy ówczesnej ul. Kościuszki. Jego fundatorzy pozostają nieznani. Najprawdopodobniej były to wpływowe osoby związane z miejscowym  przemysłem. Wskazuje na to chociażby fakt, iż pomnik stanął na terenie należącym do lokalnej cementowni. Na początku sierpnia dokonano jego poświęcenia. Podczas uroczystości przemówienie wygłosił redaktor gazety „Iskra” – Tadeusz Opioła. Niestety nie wiadomo czy zostały tam wówczas złożone prochy poległych żołnierzy bądź ziemia z pól bitew.

Nie obyło się bez kontrowersji. Pomysł wzniesienia pomnika wywołał wśród grodzieckiej społeczności ożywioną dyskusję, która przerodziła się w polityczną awanturę. De facto była to kolejna odsłona lokalnej wojny o władzę w Grodźcu między tutejszymi przedstawicielami przemysłu a socjalistami. Oto fragment artykułu opublikowanego w sierpniu 1925 r., na łamach organu prasowego Polskiej Partii Socjalistycznej – „Głosu Zagłębia”: „Grupka tzw. inteligencji krząta się tu u nas w Grodźcu nad ufundowaniem płyty dla „nieznanego żołnierza”. Od miesiąca czasu trwa już zatarg pomiędzy włościanami a komitetem co do miejsca umieszczenia płyty (…). W dniu 30 lipca r. b., po zebraniu które w tej sprawie odbyło się w klubie Grodz. Tow. ciekawi mieli sposobność około godz. 11 wiecz. usłyszeć dalszy ciąg dyskusji na ulicy, a mianowicie: „co z wami, chamami, można zrobić. Macie szczęście, że na zebraniu był obecny p. Rażniewski, bo inaczej dostalibyście po pysku””.

Obecność przy grodzieckim pomniku była jednym z elementów ważnych uroczystości państwowych m.in. z okazji imienin marszałka Józefa Piłsudskiego, świąt: 3 maja oraz 11 listopada. Pomnik istniał kilkanaście lat. Został zniszczony podczas drugiej wojny światowej.

Nowy pomnik znajduje się przy obecnej ul. Barlickiego, w pobliżu miejsca gdzie stał jego przedwojenny poprzednik. Powstał dzięki Towarzystwu Przyjaciół Grodźca. Został odsłonięty w roku 1997. Zaprojektował go dr inż. arch. R. Malina. Znajduje się na nim tablica, która pochodzi z przedwojennego miejsca pamięci. W momencie rozpoczęcie wojny została ukryta w szkole podstawowej nr 3 i odnaleziona dopiero podczas remontu placówki, w 1994 r. Nie wiadomo co stało się z drugą tablicą, która także znajdowała się na pierwszym pomniku. Co ciekawe, umieszczoną ją dopiero jakiś czas po jego zbudowaniu. Widniały na niej nazwiska kilku żołnierzy poległych podczas wojny polsko – bolszewickiej. Niewykluczone, że zaginiona tablica nadal znajduje się na terenie Grodźca.

   Pomnik Nieznanego Żołnierza w Grodźcu. Dwudziestolecie międzywojenne.

(Zbiory Jerzego Sz. Wieczorka)

 Współczesne zdjęcie grodzieckiego pomnika Nieznanego Żołnierza

(Fot. Robert Garstka)

Na zdjęciu tytułowym grodziecki pomnik Nieznanego Żołnierza. 1927 r. (Zdjęcie ze zbiorów T. Musiałowicza. Repr. Jerzy Sz. Wieczorek)

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):
I. Opracowania, gazety i in.:

1. „Głos Zagłębia”, 1925, nr 32
2. „Głos Zagłębia”, 1925, nr 34
3. Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, Będzin 2010
4. Materiały Jerzego Sz. Wieczorka

Źródło: klubzaglebiowski.pl

Co obecnie, oprócz linii kolejowej oraz przynależności do Małopolski, łączy Myszków i Zagłębie Dąbrowskie? Otóż pewne, dobrze zachowane źródło historyczne, pochodzące z XVIII wieku. To niezwykłe odkrycie dokonane zostało na terenie wspomnianego Zagłębia. Ze względów bezpieczeństwa i w porozumieniu z właścicielem zabytku nie podam dokładnego miejsca jego lokalizacji. Został mi on udostępniony i jako pierwszemu zezwolono mi na jego publikację. Po namyśle uznałem, że warto pokazać go szerszemu gronu. Na chwilę obecną dysponuję jedynie własnymi zdjęciami. W niedalekiej przyszłości zastąpią je skany, które w nieporównywalnie lepszy sposób ukażą szczegóły ponad dwustuletniego dokumentu.

Mowa tu o Statucie Bractwa Cechu Szewskiego i Garbarskiego miasta Mrzygłoda z 1798 roku. Chodzi tu bez wątpienia o obecną dzielnicę Myszkowa. Nie wiadomo jak źródło to znalazło się w naszym regionie i jaka jest jego historia. Niewykluczone, iż trafiło tu jeszcze przed pierwszą wojną światową. To zagadka dla kolejnych pokoleń historyków. Statut ten to najprawdopodobniej potwierdzenie zasad jakimi kierował się mrzygłodzki cech co najmniej od XVII wieku. Wskazuje na to wstęp oraz napis na jednej stron: „RENOVATVM”. W źródle tym znajdziemy odwołania do dwóch dziedziców Mrzygłoda: kasztelana krakowskiego – Stanisława Warszyckiego i księcia Jerzego Zbaraskiego oraz imiona i nazwiska ówczesnych cechmistrzów.

Ten wyjątkowy zabytek piśmiennictwa został stworzony w języku polskim, aczkolwiek można w nim znaleźć łacińskie wtręty. Składa się on z 24 artykułów, regulujących funkcjonowanie cechu. To, co zwraca uwagę, to oprócz treści, piękne zdobienia graficzne. Mowa tu m.in. o motywach roślinnych, liternictwie, znaku krzyża i gwiazdy, patronach cechu i bractwa oraz o czymś, co można nazwać symbolami związanymi z  organizacją.

I w tym miejscu mógłbym przedstawić Państwu szczegółową analizę tego źródła. Ale…. tego nie zrobię. Nie znajdujemy się bowiem w sali wykładowej, a ja nie zamierzam nikomu odbierać możliwości indywidualnego odbioru i interpretacji tekstu, który jest niepowtarzalną lekcją historii i przy okazji ciekawostką dla miłośników języka polskiego. Tak więc, serdecznie zapraszam do lektury.

Zdjęcia statutu Bractwa Cechu Szewskiego i Garbarskiego miasta Mrzygłoda z 1798 roku wykonane przez Dariusza Majchrzaka

Dariusz Majchrzak

Źródło: klubzaglebiowski.pl

Chciałbym Państwu tym razem przedstawić mało znaną sprawę dotyczącą dwóch, dużych przedsiębiorstw, działających przed drugą wojną światową na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Mowa tu o Grodzieckim Towarzystwie Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych oraz o Towarzystwie Górniczo – Przemysłowym „Saturn”. W poprzednich artykułach pokrótce przybliżyłem sylwetki obu firm, dlatego przejdę od razu do meritum.

Pierwsza połowa lat 30. XX w. była swoistym czasem próby dla wielu przedsiębiorstw na całym świecie. Również dla Grodzieckiego Towarzystwa. Problemy wynikłe m.in. z powodu pierwszej wojny światowej i jej geopolitycznych skutków, sytuacji w branży oraz kryzysu z 1929 r. coraz bardziej komplikowały sytuację ekonomiczną grodzieckiego przedsiębiorstwa. Należąca do niego kopalnia węgla kamiennego „Grodziec II” notowała we wspomnianym okresie spadek wydobycia węgla i straty finansowe. W roku 1934 wydobycie zmalało tu do 352 561 ton. Świadczenia socjalne wyniosły 358 289,31 zł, a podatki i opłaty liczyły 373 035,81 zł. Stanowiły one 15,80% od obrotu i 47,85% od kwoty wypłaconych zarobków. Zanotowano wówczas stratę, która wyniosła 1 478 912,93 zł. Postanowiono ją pokryć funduszami z kapitału rezerwowego.

W tym samym roku Rada Nadzorcza Grodzieckiego Towarzystwa w wyniku pogłębiających się problemów finansowych, którym nie była w stanie sprostać, postanowiła wydzierżawić przedsiębiorstwo konkurencji, tj. Towarzystwu Przemysłowo – Górniczemu „Saturn”. Jak napisano w sprawozdaniu z posiedzenia Rady: „wobec wielkich trudności finansowych, w jakich się Grodzieckie Towarzystwo znalazło na skutek przedłużającego się kryzysu oraz zniżki cen węgla, Rada Nadzorcza nie widzi możności dalszego samodzielnego prowadzenia przedsiębiorstwa i uważa za wskazane czynić kroki w celu wydzierżawienia całości przedsiębiorstwa Towarzystwu Przem. – Górn. „Saturn””.

Władze obu Towarzystw przemysłowych znały się bardzo dobrze. Pomimo tego, iż na co dzień ze sobą rywalizowały, zdarzało się im czasami współpracować. Oto przykład. W roku 1906 firmy te zawarły ze sobą umowę. Przewidywała ona dzierżawę przez grodzieckie przedsiębiorstwo części pokładu górniczego „Karolina”, w celu jego eksploatacji. Wspomniana część pokładu, należąca do Towarzystwa „Saturn”, sąsiadowała z terenami gdzie swoje wydobycie prowadziło Grodzieckie Towarzystwo. W odpisie aktu notarialnego, z tego samego roku, dotyczącego tej transakcji czytamy, iż Rada Ministrów, poprzez uchwałę, zezwoliła Grodzieckiemu Towarzystwu nabycie w guberniach piotrkowskiej i kieleckiej nadań górniczych. Jednakże nie więcej niż 100 dziesięcin, na potrzeby eksploatacji węgla kamiennego. Towarzystwo „Saturn” węgiel znajdujący się w pokładzie „Karolina” sprzedawało Grodzieckiemu Towarzystwu w formie ryczałtu. Za sumę 40 kopiejek za tonę. Wynagrodzenie właścicielom, za korzystanie z powierzchni i wnętrza ziemi, leżało w gestii grodzieckiego przedsiębiorstwa. Zobowiązało się ono wydobywać wspomniany węgiel własnymi środkami i na własny koszt, przy pomocy wybudowanej przez siebie infrastruktury. Jednocześnie Towarzystwo „Saturn” mając na uwadze, iż wydobycie węgla związane jest z „nieuniknionymi stratami” (w dokumencie nie ma mowy o jakie konkretnie straty chodzi) zdecydowało, że 30% węgla, ze wspomnianego pokładu, Grodzieckie Towarzystwo będzie mogło wydobyć bezpłatnie. Część należności za pozostałe 70% została zaliczona w poczet zapłaty grodzieckiemu przedsiębiorstwu za budowę odnogi linii kolejowej, która łączyła się z bocznicą kolejową Grodziec – Piekło. Odnoga ta (oddana do użytku właśnie w 1906 r.) miała zostać wykorzystana przez mająca być dopiero wybudowaną przez Towarzystwo „Saturn” kopalnię węgla kamiennego „Jowisz” w Wojkowicach Komornych. Budowa zakładu zakończyła się w 1910 r.

Z 17 stycznia 1935 r. pochodzi uchwała nadzwyczajnego walnego zgromadzenia Grodzieckiego Towarzystwa upoważniająca je do zawarcia umowy z Towarzystwem „Saturn” „na podstawie złożonej oferty na wydzierżawienie całokształtu przedsiębiorstwa Grodzieckiego Towarzystwa, z prawem dokonania we wspomnianej ofercie, w porozumieniu z Radą Nadzorczą Spółki, zmian i uzupełnień poszczególnych warunków tejże oferty, jak również ewentualnego sprolongowania terminu ważności takowej, wszystko to bez potrzeby odwoływania się do uchwały walnego zgromadzenia”.

Na przeszkodzie realizacji tego projektu stanęła Maria Ciechanowska – charyzmatyczna żona założyciela i pierwszego prezesa Grodzieckiego Towarzystwa Stanisława Ciechanowskiego. Co istotne posiadała ona swój pakiet akcji firmy, a w latach 1922 – 1930 pełniła funkcję jednego z zastępców w jej zarządzie.

Wraz z częścią akcjonariuszy przedsiębiorstwa doprowadziła do unieważnienia porozumienie między oboma Towarzystwami. Po swojej stronie miała 500 robotników kopalni „Grodziec II”, którzy pod koniec stycznia 1935 r. rozpoczęli strajk w kopalnianej sali zbornej i łaźni, domagając się od Zarządu Grodzieckiego Towarzystwa zapewnienia, że zakład nie zostanie zamknięty. Zarząd zaś starał się namówić robotników do powrotu do pracy sugerując, iż bez tego kopalnia zostanie zamknięta z powodu niemożności wysłania zamówionego węgla. Jednocześnie obiecano pracownikom wypłatę zaległych pensji. Przed grodziecką kopalnią rozmieszczono posterunki policyjne. Był to dowód na to jak bardzo sytuacja na terenie zakładu jest napięta.

Na Zwyczajnym Walnym Zgromadzeniu akcjonariuszy Grodzieckiego Towarzystwa, mającym miejsce 30 kwietnia 1935 r., wniosek Ciechanowskiej dotyczący unieważnienia wspomnianej uchwały został przyjęty wszystkimi głosami, tj. 71 113. Maria Ciechanowska dysponowała wówczas 4 195 głosami. Pozostali uczestnicy Walnego Zgromadzenia posiadali następującą ilość głosów: naddyrektor dr. Ernest Fukner (66 830 głosów), dr. Alfred Martin (22 głosy), Erich Spechter (22 głosy), Kazimierz Świderski (22 głosy), Stanisław Skarbiński junior (22 głosy). Wymieniony Ernest Fukner pełnił funkcję reprezentanta właściciela pakietu akcji grodzieckiego przedsiębiorstwa (który przekładał się na podaną tu ilość głosów), tj. ród Donnersmarck. Fukner pracował w Dyrekcji Kopalń Księcia Donnersmarcka.

Przed kwietniowym zgromadzeniem akcjonariuszy Ciechanowska zawiesiła sprawę sądową, dotyczącą tej kwestii, licząc na osiągnięcie porozumienia poza salą sądową. Reprezentujący ją sosnowiecki adwokat Maciej Wacław Łaszczyński w jej imieniu zaproponował dyrekcji Grodzieckiego Towarzystwa wspólne rozmowy „w atmosferze całkowicie przyjaznej”, które mogłyby doprowadzić do konsensusu.

Interesującym jest to, iż ówczesna, lokalna prasa, tj. „Expres Zagłębia”, relacjonująca w cyklu artykułów bieg sprawy, informowała czytelników, że zakończyła się ona na drodze sądowej, na korzyść Ciechanowskiej i części akcjonariuszy. W sprawie Grodzieckiego Towarzystwa mieli w Warszawie interweniować posłowie z Zagłębia.  Ciechanowska wraz z reprezentującym ją adwokatem w Sądzie Okręgowym w Sosnowcu udowodnili, iż umowa z Towarzystwem „Saturn” spowoduje zwolnienie 1400 osób zatrudnionych w grodzieckiej kopalni, a także znaczne zmniejszenie budżetu gminy Grodziec. Udało się także udowodnić, iż układ z konkurencyjnym przedsiębiorstwem, forsowany przez akcjonariuszy większościowych, jest niekorzystny dla Grodzieckiego Towarzystwa. Proponowana suma 700 tys. zł za dzierżawę kopalni „Grodziec II” miała być zbyt niska wobec osiąganych przez przedsiębiorstwo dochodów. Wspomniana, prosanacyjna gazeta nie omieszkała w jednym z tekstów zaatakować dyrektora Grodzieckiego Towarzystwa – Stanisława Skarbińskiego juniora, sugerując, iż ma on dzięki tej umowie zagwarantowaną przez Towarzystwo „Saturn” posadę.

Na koniec warto przytoczyć fragment protokołu z opisywanego tutaj kwietniowego posiedzenia: „(…) przewodniczący w imieniu Rady Nadzorczej wyraził podziękowanie p. Dyrektorowi Skarbińskiemu, że nie bacząc na trudności w jakich się Towarzystwo znajduje, zdecydował się pozostać w Zarządzie T-wa i rozwiązać posiadany kontrakt z T-em Górniczo – Przemysłowym „Saturn”. W odpowiedzi na to p. Dyr. Skarbiński oświadczył, że uważał za obowiązek honoru pozostanie nadal przy dotychczasowym warsztacie pracy z chwilą, gdy z dniem 1 marca okazała się możliwość samodzielnego istnienia Towarzystwa”.

Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, iż niedługo po zakończeniu omawianej sprawy, Grodzieckie Towarzystwo przeszło bez jakichkolwiek konfliktów, w ręce belgijskiego koncernu „Solvay”, który w Grodźcu już od jakiegoś czasu prowadził interesy. W jego posiadaniu znajdowały się nabyte od Ciechanowskich w dwudziestoleciu międzywojennym kopalnia węgla kamiennego „Grodziec I” i miejscowa fabryka cementu portlandzkiego.

Przejmując Grodzieckie Towarzystwo koncern uzyskał dostęp m.in. do nowoczesnej infrastruktury kopalnianej (w tym do tej wytwarzającej energię elektryczną oraz rozprowadzającej wodę pitną), pokładów węgla oraz zabudowań służących robotnikom i pracownikom umysłowym przedsiębiorstwa. „Solvay” stał się tym samym nie tylko samowystarczalny (nie musiał kupować energii elektrycznej i obawiać się o wyczerpanie eksploatowanych pokładów węgla), ale także został największym pracodawcą na tym terenie i jednocześnie przedsiębiorstwem, które w Grodźcu przejęło na własność najważniejsze dla wsi zakłady. Z powodu luk w materiale źródłowym nie znamy genezy decyzji podjętej przez Grodzieckie Towarzystwo oraz „Solvay” o dokonaniu transakcji sprzedaży przedsiębiorstwa.

Wiemy jedynie, iż proces ten miał miejsce w latach 1936 – 1937. Pod koniec 1936 r., zostały sporządzone akty notarialne, na mocy których „Solvay” przejął pakiety akcji grodzieckiego przedsiębiorstwa od firm: Rybnickie Gwarectwo Węglowe – Rybniker Steinkohlen – Gewerkschaft i Generalna Dyrekcja księcia Donnersmarcka – Fürst von Donnersmarckʹsche Generaldirektion Ks. von Donnersmarck Kraft hr. Henckel von Donnersmarck. Koncern „Solvay” podjął się także spłaty wierzytelności banków: Banca Commerciale Italiana, Mendelssohn & Co, Deutsche Effekten u. Wechsel Bank.

Sprawa sprzedaży Grodzieckiego Towarzystwa w latach 30. XX w. nie była szeroko komentowana przez polską prasę. Nie doszło także do poważniejszego sporu z pracownikami przedsiębiorstwa w kwestii jego sprzedaży. Przynajmniej nie zachowały się jakiekolwiek informacje, które mogłyby coś takiego sugerować. Brak też w materiale źródłowym dowodów na pozasądową walkę „Saturna” w 1935 r. o Grodzieckie Towarzystwo.

Niewykluczone, że decyzja o sprzedaży firmy zapadła jeszcze w 1935 r. Najprawdopodobniej oferta belgijska była nieporównywalnie intratniejsza od tej złożonej przez Towarzystwo „Saturn”. Po pierwsze „Solvay” kupował, a nie dzierżawił, grodzieckie przedsiębiorstwo. Niewykluczone, że Belgowie zagwarantowali utrzymanie funkcjonowania kopalni „Grodziec II” i poziomu zatrudnienia. Po drugie belgijskie przedsiębiorstwo potrzebowało kopalni „Grodziec II” i jej infrastruktury dla bieżącej działalności należącej do niego cementowni. Towarzystwo „Saturn”, mające własne kopalnie węgla i infrastrukturę, takiej potrzeby nie miało. Po trzecie „Solvay” w przeciwieństwie do „Saturna” było już wówczas właścicielem zakładów przemysłowych na terenie Grodźca. Gdyby dzierżawa Grodzieckiego Towarzystwa doszła do skutku, belgijski koncern byłby uzależniony od silnego konkurenta, który dysponował nie tylko kopalniami węgla, ale także cementownią w pobliskich Wojkowicach Komornych. Tak więc „Solvayowi” z pewnością zależało aby „Saturn” nie storpedował planów rozwoju jego interesów w Grodźcu. Niewykluczone, że belgijskie przedsiębiorstwo prowadziło w tej kwestii zakulisowe rozmowy z wpływowymi, polskimi politykami i członkami zarządu Grodzieckiego Towarzystwa

Zdjęcie ze zbiorów Stowarzyszenia Miłośników Czeladzi 

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]
• Towarzystwo Górniczo – Przemysłowe „Saturn” Spółka Akcyjna w Czeladzi [1862] 1900 – 1944 [1953]

II.Opracowania:

1. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
2. Olszewski Z., Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w latach 1918-1939, „Przegląd Górniczy”, 1998, nr 11
3. Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014

Źródło: klubzaglebiowski.pl

„Jak wielkie znaczenie dla naszego Zagłębia będzie miało połączenie ze Śląskiem nie potrzebujemy tego udowodnić, wszyscy bowiem tę potrzebę odczuwaliśmy, już od chwili gdy znikły dzielące nas granice. Z chwilą zrealizowania tego projektu Zagłębie Dąbrowskie wejdzie w całkowicie nową fazę swego rozwoju, który niezawodnie przyczyni się do szybszego rozkwitu gospodarczego naszego zakątka i poprawy bytu szerokich mas pracowników” (Expres Zagłębia, 1929 rok).

W taki oto sposób prosanacyjna, zagłębiowska gazeta promowała przyłączenie Zagłębia Dąbrowskiego do ówczesnego województwa śląskiego. W tym samym artykule informowano czytelników, że polski rząd przesądził tę kwestię i zmiana ta, kosztem województwa kieleckiego (którego częścią było wówczas Zagłębie), nastąpi jeszcze w tym samym roku. Jako argument podawano, iż siedziby koncernów działających na terenie Śląska i Zagłębia znajdują się nierzadko w Katowicach. Tam też miał koncentrować się handel obu regionów. Dodatkowym powodem miało być wzmocnienie pozycji tzw. „żywiołu polskiego” na Górnym Śląsku.

Rzeczywistość jednak przedstawiała się nieco inaczej. To, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego punkt ciężkości w różnych dziedzinach życia, w sąsiadujących ze sobą regionach, lokalizowano na Górnym Śląsku nie było przypadkiem, a jak się wydaje celową polityką polskich władz, które miały swój pomysł na tę część Rzeczypospolitej. Nie wzięto jednak pod uwagę realiów występujących po obu stronach Brynicy. Wyższość wzięły względy ekonomiczne, polityczne i wojskowe. Te ostatnie były związane z Niemcami, które nie pogodziły się z skutkami Traktatu Wersalskiego i trzeciego powstania śląskiego.

W okresie zaborów Śląsk i Zagłębie dzieliła granica państwowa. Wówczas zrodził się stereotyp ubogiego Zagłębiaka i zamożnego Ślązaka. Wyjątek pod tym względem stanowili Józefa Lompa i Piotr Pampuch. Ślązacy, którzy pozytywnie oceniali zagłębiowskiego sąsiada. Warto podkreślić, iż dla rządzących na Górnym Śląsku Niemców, ale też dla wielu Ślązaków przed 1914 r., Zagłębiacy byli przedstawicielami „żywiołu polskiego” oraz tanią siłą roboczą, reprezentującą niższy poziom cywilizacyjny. Jednakże paradoksalnie dla części Ślązaków, będących fachowcami w dziedzinie przemysłu, Zagłębie było miejscem, gdzie w XIX w., mogli otrzymać lepsze niż na Górnym Śląsku stanowisko i do tego z odpowiednio wysokim wynagrodzeniem. To co wówczas łączyło Ślązaków i Zagłębiaków to język, religia, przemysł oraz etos pracy. Podczas dwudziestolecia międzywojennego polska część Górnego Śląska znajdowała się w osobnym województwie o charakterze autonomii. Zagłębie Dąbrowskie zostało w tym czasie włączone do sąsiedniego województwa kieleckiego. Wówczas, według historyk – Marii Wandy Wanatowicz, część Zagłębiaków aspirowała do tego, aby ich region także stał się częścią tej autonomii, w której widzieli przysłowiową „ziemię obiecaną”. Mowa tu oczywiście o aspekcie ekonomicznym. W tym czasie na polskim Górnym Śląsku zarobki były nierzadko wyższe niż w Zagłębiu Dąbrowskim. W 1928 r. górnik pracujący na zagłębiowskiej kopalni zarabiał średnio dziennie 6,26 zł, a robotnik zatrudniony na kopalni działającej w ówczesnym województwie śląskim 7,73 zł. Ślązacy byli kategorycznie przeciwni poszerzaniu granic województwa śląskiego, twierdząc, iż fundusze z podatków w ich województwie nie mogą być marnotrawione „na łatanie dziur w Będzinie i Sosnowcu”. Jednocześnie był to dowód na poczucie odrębności mieszkańców Górnego Śląska, co bynajmniej nie stało w sprzeczności z lojalnością mieszkańców tego regionu wobec państwa polskiego. Ostatecznie Zagłębie Dąbrowskie przed 1939 r. nie opuściło granic województwa kieleckiego.

W latach 30. XX w. powstała niewielka publikacja pt. „Uwagi i wnioski Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych i Hutniczych w Sosnowcu w sprawie zamierzonego przyłączenia Zagłębi: Dąbrowskiego i Krakowskiego do Województwa Śląskiego”. Czytamy w niej, iż „komisja dla usprawnienia administracji przy Radzie Ministrów przedłożyła rządowi projekt nowego podziału administracyjnego państwa (…) i staje się przedmiotem ostatecznych i decydujących rozważań w sferach rządowych”.

Szczegóły nowego podziału administracyjnego państwa oficjalnie nie były znane przemysłowcom. Dysponowali oni jednak, jak sami przyznawali, pewnym zasobem informacji dotyczącym przebiegu prac wspomnianej w cytacie komisji i na tej podstawie wyciągali wnioski. Niewykluczone, iż byli oni na bieżąco informowani o losie tego projektu przez kogoś z członków gremium zajmującego się tą sprawą.

Założenia nowej reformy przewidywały m.in.: „zniesienie woj. Kieleckiego i przyłączenie do woj. Śląskiego powiatów: Częstochowskiego, Zawierciańskiego i Będzińskiego oraz: zachodniej części powiatu Olkuskiego, nadto z woj. Krakowskiego: zachodniej części powiatów Chrzanowskiego i Oświęcimskiego, jak również powiaty: Bialski i Żywiecki”.

Rada Zjazdu przyznawała, iż zdaje sobie sprawę z tego, iż dotychczasowy podział administracyjny państwa jest rozwiązaniem czasowym i wymaga reform, ale nie mogą być one realizowane tylko i wyłącznie „pod kątem widzenia chwilowej korzyści”. Prócz tego twórcy ich założeń muszą brać pod uwagę panujące realia w tych częściach kraju, które stanowią jego gospodarczą siłę napędową. Ponieważ to właśnie tutaj przeprowadzone zmiany mogą odbić się pozytywnie bądź negatywnie na sytuacji ekonomicznej państwa. Jednocześnie Rada odniosła się do czterech, głównych zasad, według których miała przebiegać zmiana granic administracyjnych, tj.:

„1) Usprawnienie administracji winno być oparte na uzgodnieniu granic okręgów poszczególnych działów administracyjnych z granicami województw,

2) Konieczność oszczędności w administracji osiągnięta zostanie przez zmniejszenie ilości województw,

3) W nowym podziale administracyjnym należy wyzyskać i uwzględnić ciążenie pewnych obszarów do pewnych ośrodków i umożliwić ich zespolenie się,

4) Tworzenie województw winno opierać się na zasadzie łączenia obszarów, które obejmowałyby całość pewnych podstawowych zagadnień polityki wewnętrznej państwa, a więc na przykład: łączenie obszarów o jednolitym charakterze gospodarczym, politycznym i.t.d.”.

O ile w przypadku trzech pierwszych punktów Rada nie zgłaszała zastrzeżeń, a nawet uznawała ich słuszność, o tyle kwestionowała zasadność ostatniej, czwartej reguły. Według przemysłowców nie sposób było podzielić kraju, podobnie jak w innych częściach starego kontynentu, na okręgi tylko i wyłącznie przemysłowe czy gospodarcze. Wskazywano na fakt, że województwo śląskie poszerzone m.in. o Zagłębie doprowadzi do sytuacji kiedy to 1/3 jego mieszkańców będzie zatrudnionych w innych branżach niż  przemysł, tj. głównie w rolnictwie.  Poniekąd sugerowano też, iż gospodarstwa na Śląsku i Zagłębiu znacząco różnią się pod względem rozwoju i sposobu prowadzenia. Reforma administracyjna doprowadziłaby do funkcjonowania w jednym województwie świetnie prosperujących śląskich rolników i ich dużo gorzej radzących sobie sąsiadów zza drugiej strony Brynicy. Przemysłowcy podkreślali iż „(…) nastawienie władz w kierunku „specjalizacji” siłą rzeczy doprowadzić może do zaniedbywania pewnych interesów i w wyniku przynieść może gospodarce narodowej szkody”. Wskazywano także na możliwość zaistnienie niebezpiecznego dla państwa i przedsiębiorców zjawiska, kiedy to na stosunkowo małym obszarze zostanie skupiona duża liczba robotników. Ci zaś stanowią ważną grupę społeczną, z którą trzeba się liczyć. Zwłaszcza kiedy nie zawsze współpraca z nią układa się tak jakby chcieli tego pracodawcy czy władze rządowe. Stąd też potrzeba łączenia okręgów przemysłowych z rolniczymi, w ramach „różnorodności gospodarczej”.

Przemysłowcy podkreślali, iż między województwem śląskim, a obszarami, które miały stać się jego częścią istnieją bardzo poważne różnice zarówno pod względem politycznym, gospodarczym jak i społecznym. Przyłączenie do wspomnianego województwa obszaru, prawie dwa razy większego od niego, mogłoby doprowadzić do nieprzewidywalnych skutków. Według danych z omawianej tu publikacji ówczesne województwo śląskie zajmowało obszar 3.221 km² i zamieszkiwało je 980.296 osób. Z województwa krakowskiego miał zostać przyłączony obszar o powierzchni ok.  2.086 km², gdzie żyło ok. 276.000 ludzi, a z województwa kieleckiego teren o wielkości ok. 4.019 km² z 609.827 mieszkańcami.

Kolejną kwestią do dyskusji było to czy rozszerzenie autonomii (jaką cieszyło się w II RP województwo śląskie) na przyłączone obszary byłoby zasadne i czy Sejm Śląski, który mógł sprzeciwić się rozszerzeniu granic województwa, zgodziłby się na to. Przemysłowcy byli zdania, iż organ ten starałaby się zablokować taką reformę. Władze województwa nie zgodziłyby się aby do Sejmu Śląskiego weszły osoby spoza Śląska, a także aby przyłączać do autonomii obszary nie będące częścią tego regionu i jednocześnie dużo słabiej rozwinięte gospodarczo. Skutkowałoby to tym, iż bogatsza część województwa, po zmianie granic, musiałaby przez bliżej nieokreślony okres czasu znacząco dofinansowywać nową część swojego terytorium. W zaistniałej sytuacji pod znakiem zapytania mogłaby też stanąć sprawa samej autonomii.

Ważnym zagadnieniem była także sytuacja robotników w Zagłębiu Dąbrowskim i na polskim Górnym Śląsku. W obu regionach była ona odmienna. Nie tylko pod względem płacowym. Przykładowo, o ile w Zagłębiu obowiązywało w tym czasie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej dotyczące umów o pracę robotników, rozporządzenie o umowie o pracę pracowników umysłowych, ustawa o czasie pracy itd., o tyle po drugiej stronie Brynicy kwestie te regulowały nadal przepisy ustaw niemieckich. To samo dotyczyło ubezpieczeń społecznych. Podobne przeszkody udało się przezwyciężyć w przypadku Śląska Cieszyńskiego, ale jego obszar nie jest duży, a działający tam przemysł włókienniczy nastawiony był na potrzeby Górnego Śląska.

Różnice wskazywano również w tym co było „czarnym złotem” obu regionów czyli węglu kamiennym. Miąższość pokładów na Śląsku wynosiła na ogół 8 m, a w Zagłębiu nawet 18 m, co skutkowało wyższymi kosztami wydobycia węgla po małopolskiej stronie Brynicy. Węgiel górnośląski był kwalifikowany jako węgiel koksujący, co dawało możliwość produkcji benzolu, koksu, smoły itd. Węgiel zagłębiowski to przede wszystkim węgiel opałowy. Dlatego to na Górnym Śląsku, a nie w Zagłębiu Dąbrowskim rozwinął się przemysł przetwórczy. Przedsiębiorcy stwierdzali iż „warunki naturalne (…) wytworzyły inną strukturę przemysłu na Górnym Śląsku i zadecydowały o jego bogactwie. Przemysł węglowy Dąbrowsko-Krakowski, który w stosunku do Śląska reprezentuje zaledwie 25% ogólnej produkcji, znajdował się zawsze i znajduje się obecnie w całkiem odmiennej sytuacji gospodarczej i wymaga wskutek tego innego, niż przemysł Śląski, traktowania”.

Jednocześnie przemysłowcy zanegowali argument, wysuwany w ramach poparcia reformy, iż ówczesny podział administracyjny miał utrudniać transport rudy żelaznej i cynkowej z powiatów częstochowskiego, zawierciańskiego i olkuskiego do hut działających na Śląsku. Stwierdzono, iż trudności komunikacyjne nijak mają się do tej kwestii. Poza tym magistrala Katowice – Gdynia przebiega przez „rudonośne obszary”, a Katowice przez Nowe Herby – Częstochowę „mają bezpośrednią i najkrótszą komunikację z kopalniami rud częstochowskich”.

Nie zgadzano się także z argumentem dotyczącym wzmocnienia „żywiołu polskiego” na Górnym Śląsku. Przedsiębiorcy jasno dawali do zrozumienia, iż robotnik górnośląski nie jest nastawiony proniemiecko i „wykazuje silną odporność narodową, której zresztą dał niejednokrotnie dowody, a jedynie zachowuje i z dużym przywiązaniem trwa przy swoich odrębnościach śląskich, wynikłych z długoletniego wpływu kultury niemieckiej i pierwiastków czysto polskich”.  Obawiano się, iż „skrajnie nastawione elementy z zagłębia” mogłyby doprowadzić do poważnego fermentu na Górnym Śląsku, którego mieszkańcy byli dalecy od radykalnych postaw. Za chybiony uważano także zarzut dotyczący niemieckiego charakteru śląskich przedsiębiorstw. Owa „niemieckość” górnośląskich zakładów była związana tylko z tym, iż należały one do kapitału reprezentowanego przez tę narodowość. Więc jeśli władze Rzeczypospolitej chciały aby uległo to zmianie, to jedynym wyjściem było aktywniejsze działanie polskiego kapitału.

W omawianej tu publikacji znajduje się także następujący fragment: „(…) w odpowiedzi na ankietę w sprawie podziału administracyjnego państwa, zauważa prezes Prokuratorji, gen. Bukowiecki,  że „poddanie pod władzę wojewody śląskiego i innych organów tamtejszych władz państwowych urzędów przyłączonych powiatów bez jednoczesnego zespolenia samorządów, przyniosłoby zbyt mały pożytek, aby środek taki mógł być zalecany. Jako objekcja przeciwko niemu występuje okoliczność, że powiaty, od województw  Kieleckiego i Krakowskiego oderwane, musiałyby w takim razie uzyskać własny sejmik wojewódzki, co ze względu na małą rozległość i zaludnienie byłoby zgoła pozbawione uzasadnienia” (…) ”. Cytat ten jest dowodem na to, iż sami urzędnicy nie byli przekonani do takiej wersji reformy administracji. Ankieta zaś była prawdopodobnie próbą wysondowania ich opinii i ostatecznego stanowiska w tej sprawie.

W podsumowaniu stanowiska przemysłowców, co zaznaczono tam odrębną czcionką, czytamy: „Z wszystkich przytoczonych powyżej względów Rada Zjazdu uważa przyłączenie Zagłębia Dąbrowsko-Krakowskiego do Śląska za niepożądane i nieuzasadnione, a nawet wręcz szkodliwe. (…) Jako jedyną możliwą i racjonalną koncepcję widzi Rada Zjazdu w połączeniu okręgu przemysłowego Dąbrowskiego w jedną jednostkę administracyjną z województwem Krakowskiem”.

Sprawa włączenia Zagłębia Dąbrowskiego do województwa śląskiego toczyła się najprawdopodobniej do wybuchu drugiej wojny światowej. Jeszcze w drugiej połowie lat 30. budziła żywe emocje i tworzyła nowe podziały w Zagłębiu. Wówczas powstał Tymczasowy Komitet do spraw obrony Województwa Kieleckiego przed likwidacją. W jego skład wchodzili przedstawiciel finansów, handlu, przemysłu, rzemiosła oraz tzw. wolnych zawodów, a także miejscowy samorząd. Przewodniczącym Tymczasowego Komitetu został prezydent Kielc – Stefan Artwiński. Organizacja nawiązała kontakt z posłami i senatorami ziemi kieleckiej zachęcając ich do poparcia tej inicjatywy oraz do udziału w tworzącym się komitecie wojewódzkim.

Pomysłodawcy reformy, oprócz zdecydowanej opozycji, zyskali jednak w Zagłębiu także pewne poparcie. W 1937 r. zadeklarowali je: Związek Zawodowy Pracowników Umysłowych Przemysłu i Handlu Zagłębia Dąbrowskiego w Sosnowcu, Zjednoczone Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości miasta Sosnowca oraz Związek Robotników Przemysłu Metalowego w Polsce – sekretariat okręgowy w Sosnowcu. Organizacje te były za jak najszybszym włączeniem regionu do województwa śląskiego, negując merytoryczne argumenty przeciwników zmian.

Jako ciekawostkę warto nadmienić, iż samo Zagłębie też szukało pomysłu na siebie i wewnętrzne zmiany administracyjne. W 1925 r. Rada Miejska Sosnowca wystosowała pismo do magistratu miasta, w którym czytamy, iż upoważnia ona Zarząd Miasta do podjęcia kroków w celu połączenia Sosnowca, Dąbrowy Górniczej, Czeladzi, Będzina oraz sąsiednich gmin w „jedną całość administracyjną”, a to ze względu na wspólne interesy gospodarcze.

Jak pokazała przyszłość Zagłębie Dąbrowskie stało się częścią województwa śląskiego po drugiej wojnie światowej. Jednakże twór ten funkcjonuje na innych zasadach niż jego przedwojenny poprzednik. Natomiast co jakiś czas na nowo odżywa dyskusja zasadności funkcjonowania Zagłębia w takim czy innym podziale administracyjnym. Pojawiają się kolejne pomysły na zmiany w tej kwestii, np. połączenie Zagłębia Dąbrowskiego z regionem częstochowskim i stworzenia tym samym osobnego województwa. Czy ten i inne projekty reform administracji są zasadne, pozostawiam to do dyskusji. Jako badacz przeszłości Zagłębia chciałem  jedynie naświetlić historyczny aspekt tego zagadnienia.

Na zdjęciu tytułowym Katowice. Początek XX wieku, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Katowic#/media/File:Kattowitz_-_Poststrasse.jpg

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:
   • Akta Miasta Sosnowca [1845] 1902 – 1945

II. Opracowania:

1. Będzin 1358-2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
2. Rychliński S., Płace i zarobki robotników przemysłowych w dziesięcioleciu 1918-1928, Warszawa 1929
3. Wanatowicz M. W., Zagłębie i Zagłębiacy w opiniach Ślązaków w XIX i XX wieku, [w:] Zagłębie Dąbrowskie. W poszukiwaniu tożsamości regionalnej, praca pod red. M. Barańskiego, Katowice 2001
4. Ziemba J., Po obu stronach Brynicy. Społeczno-polityczne związki Zagłębia Dąbrowskiego z Górnym Śląskiem w okresie kapitalizmu, Katowice 1973

Źródło: klubzaglebiowski.pl