Pierwszy krok. Próba powołania w II Rzeczypospolitej Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego
Od kilkudziesięciu lat na terenie miasta Będzina funkcjonuje Muzeum Zagłębia. W powszechnej opinii początki jego działalności wiązane są z okresem powojennym. Mało znanym faktem jest to, że geneza placówki sięga dwudziestolecia międzywojennego. Niniejszy artykuł to opis pierwszych prób powołania do życia tej instytucji.
30 stycznia 1930 r. dyrektor Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla Kamiennego i Zakładów Przemysłowych – Stanisław Skarbiński junior otrzymał pismo od powstałego na początku dwudziestolecia międzywojennego Towarzystwa Opieki nad Górą Zamkową w Będzinie. Nadawca informował dyrektora, iż od 1929 r. organizacja rozpoczęła starania mające na celu odbudowę będzińskiego zamku i stworzenia tam muzeum. Projektem odbudowy średniowiecznej budowli zajął się prof. Adolf Szyszko-Bohusz. Jednocześnie Zarząd organizacji zwrócił się z prośbą do Skarbińskiego o udział w pracach nad restauracją zamku i przybycie na zebranie organizacyjne, które miało odbyć się w sali Towarzystwa Dobroczynności na Górze Zamkowej w Będzinie 6 lutego o godzinie 1730.
W wyznaczonym dniu, podczas wspomnianego zebrania, powołano do życia Stowarzyszenie noszące nazwę „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego”. Do tymczasowego Zarządu organizacji wybrani zostali: jako prezes – starosta będziński-Józef Boxa, a zastępcami mianowano: prezydenta Będzina-Artura Michaela i dyrektora Stanisława Skarbińskiego juniora. Sekretarzem Stowarzyszenia został Kazimierz Pawłowski, jego zastępcą prof. Adam Cetwiński, a skarbnikiem dyrektor Jerzy Blay.
Z zachowanego (acz posiadającego znaczne luki) materiału źródłowego wynika, iż Stowarzyszenie „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego” nie osiągnęło wyznaczonego przez siebie celu, tj. odbudowy zamku i stworzenia tam placówki muzealnej. Najprawdopodobniej też nie poczyniło w tym kierunku poważnych kroków. Wydaje się, iż skończyło się na idei i niezrealizowanych pomysłach. Do władz organizacji wybrano ludzi wpływowych, majętnych i o odpowiedniej pozycji w regionie. Nie przełożyło się to jednak na jej skuteczność. Powstaje pytanie: dlaczego ? Trudno dać tu jednoznaczną odpowiedź. Można jedynie snuć przypuszczenia w tej materii. Niewykluczone, iż wybrane do Zarządu Stowarzyszenia osoby, o ile były skłonne wspierać swoimi nazwiskami (i być może funduszami) to przedsięwzięcie, to nie dysponowały czasem aby skoncentrować się na realizacji celów organizacji. Moim zdaniem Stowarzyszenie „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego” było nieudanym przedsięwzięciem Towarzystwa Opieki nad Górą Zamkową w Będzinie, które w ten sposób chciało zrealizować swój naczelny cel, którym było (jak czytamy w statucie Towarzystwa) „zabezpieczenie ruin b. zamku będzińskiego od uszkodzeń i zniszczenia, a w miarę środków i architektoniczną restytucję tego Zamku” oraz utworzenie Muzeum Zagłębia. I tu pojawia się kolejne pytanie: Dlaczego samo Towarzystwo nie podjęło się próby stworzenia muzeum, bez tworzenia dodatkowej, powiązanej ze sobą organizacji ? Prawdopodobna odpowiedź jest dość prozaiczna: Ponieważ nie było w stanie. Nie tylko ze względu na koszty takiego projektu, ale też dlatego, że brak było zdecydowanego poparcia dla takiej idei i ludzi, którzy wzięliby odpowiedzialność za realizację takiego pomysłu.
Na marginesie, warto znaczyć, iż z perspektywy czasu, wydaje się słusznym, uznać, że w okresie II RP najwięcej dla ocalenia wiedzy o przeszłości Zagłębia zrobił, nie pochodzący z tego regionu, swoimi publikacjami Marian Kantor-Mirski. Za co należy mu się pomnik. Wróćmy jednak do meritum.
21 grudnia 1934 r. starosta będziński – Józef Boxa wystosował do Stanisława Skarbińskiego juniora następujący list:
„Do WPana Dyrektora Stanisława Skarbińskiego w Grodźcu. Towarzystwo Grodzieckie.
Zawiadamiam WPana, jako Członka Towarzystwa Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego, iż z dniem dzisiejszym rezygnuję z mandatu Przewodniczącego tegoż Towarzystwa. Pomimo zaabsorbowania pracą służbową oraz szeregiem innych prac społecznych, starałem się, doceniając znaczenie posiadania na terenie Zagłębia muzeum, ruszyć z martwego punktu prace Towarzystwa i kilkakrotnie usiłowałem nadać im odpowiedni bieg, lecz nie tylko nie znajdowałem oddźwięku, lecz natrafiałem na trudności ze strony niektórych czynników w Towarzystwie i niestety wysiłki moje w tym kierunku zostały w sferze prób. Nie chcąc brać na siebie odpowiedzialności za ten stan rzeczy, który obecnie istnieje i narazić się na słuszny zresztą zarzut ze strony społeczeństwa bezczynności, z drugiej strony natrafiając na zupełną apatię Towarzystwa składam nałożony swego czasu na mnie mandat Przewodniczącego Towarzystwa Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego w Będzinie. Józef Boxa”
W październiku 1937 r. Starostwo Powiatowe w Będzinie zostało poinformowane przez Stowarzyszenie „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego”, iż nie ma ono członków i nie prowadzi jakiejkolwiek działalności „wobec czego jego dalszy los pozostawia Starostwu”.
Plany stworzenia placówki muzealnej w Będzinie, a także odbudowa miejscowego zamku zostały wcielone w życie dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej. W roku 1956 zostało tu otwarte Muzeum Zagłębia, które funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Jak czytamy w różnorakich opracowaniach, było ono wówczas pierwszą takiego rodzaju instytucją na obszarze Zagłębia Dąbrowskiego.
Poniżej możecie Państwo zapoznać się ze statutem Stowarzyszenia „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego”. Dokument ten został stworzony prawdopodobnie pod koniec 1929 r. lub na początku roku 1930.
S T A T U T
Stowarzyszenia p.n. „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego”
I.
Nazwa, cel i teren działalności i siedziba Stowarzyszenia.
§ 1.
Stowarzyszenie nosi nazwę „Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego” i jest instytucją założoną w celu odbudowy zamku będzińskiego i utworzenia w nim Muzeum, w celu gromadzenia historycznych dokumentów, dotyczących tegoż zamku i Zagłębia Dąbrowskiego w szczególności, oraz gromadzenia okazów polskiej sztuki i kultury i szerzenia zamiłowania i wiedzy w tym kierunku.
§ 2.
Dla osiągnięcia swoich celów Stowarzyszenie w szczególności będzie:
a/ nabywać w formie darowizny, bądź też zakupu, wszelkie pamiątki okazy o których mowa w § 1-ym;
b/ urządzać wystawy, odczyty i pogadanki, mające na celu szerzenie kultu dla zabytków polskiej przeszłości, tradycji i kultury;
c/ posiadać bibliotekę, pracownię naukową, archiwum dostępne dla badaczy i.t.p.;
d/ współdziałać z instytucjami pokrewnemi;
e/ nabywać w razie potrzeby nieruchomości, mające na celu rozszerzenie swej działalności;
f/ wyjednywać fundusze na swoje cele i.t.p.
§ 3.
Sposób i kolejność gromadzenia okazów i pamiątek, oraz porządek wewnętrzny prac Muzeum określą regulaminy.
§ 4.
Terenem działalności Stowarzyszenia jest Zagłębie Dąbrowskie i okolice, siedzibą zaś miasto Będzin.
II.
Prawa Stowarzyszenia, skład i obowiązki członków.
§ 5.
Stowarzyszenie stanowi osobę prawną. Może posiadać wszelki majątek ruchomy i nieruchomy, a tem samem nabywać go i sprzedawać wszelkiemi sposobami przez prawo przewidzianemi; może również przez osoby do tego upoważnione zawierać wszelkiego rodzaju umowy, moc prawną posiadające, oraz zaciągać zobowiązania.
§ 6.
Członkowie Stowarzyszenia dzielą się na: a/ czynnych, b/ dożywotnich, c/ honorowych.
§ 7.
Członkiem Stow. może być każdy obywatel Rzeczypospolitej, pragnący brać udział w szerzeniu celów Stow., w granicach jego statutu.
§ 8.
Członkowie czynni i dożywotni są przyjmowani przez Zarząd na podstawie zgłoszonej deklaracji i podpisanej przez dwóch członków wprowadzających, oraz decyzji Zarządu, powziętej w drodze balotowania większością 4/5 obecnych członków Zarządu.
Członków honorowych mianuje Ogólne Zebranie na wniosek Zarządu za szczególne zasługi, położone dla Stow.
§ 9.
Każdy członek czynny obowiązany jest do płacenia rocznej składki w wysokości zł. 24.
Wysokość składki członka dożywotniego wynosi jednorazowo co najmniej zł. 250.
§ 10.
Każdy członek Stow. ma prawo decydującego głosu na Ogólnych Zebraniach.
§ 11.
Członkowie czynni tracą swe prawa członkowskie, o ile w ciągu jednego roku zalegną w opłacie należnych od nich składek; wtedy automatycznie są wykreślani z listy członków.
Niezależnie od tego na wniosek Zarządu Ogólne Zebranie władne jest za czyny szkodliwe dla Stow. wykluczyć członków czynnych, a członkom dożywotnim odebrać prawo głosu decydującego, bez prawa uzyskania z powrotem utraconych praw członkowskich.
III.
Organy Stowarzyszenia.
§ 12.
Organami Stowarzyszenia są:
a/ Ogólne Zebranie,
b/ Zarząd,
c/ Komisja Rewizyjna.
IV.
Zarząd Stowarzyszenia.
§ 13.
Zarząd składa się z 9-cu członków i 3-ch zastępców, wybieranych przez Ogólne Zebranie na przeciąg lat trzech.
Corocznie ustępuje trzecia część członków Zarządu i zastępców, mianowicie w pierwszych dwóch latach na zasadzie losowania, a następnie drogą starszeństwa wyboru.
§ 14.
Zarząd wybiera corocznie z pośród swego grona prezesa i sekretarza i ich zastępców, oraz skarbnika. W razie stworzenia sekcyj, Zarząd dokonuje wyboru ich przewodniczących.
§ 15.
Zarząd reprezentuje Stow. na zewnątrz.
§ 16.
Do atrybucji Zarządu należy:
a/ Zarządzanie ruchomym i nieruchomym majątkiem Stow.;
b/ Zarządzanie i dysponowanie funduszami Stow. w granicach budżetu, oraz przyjmowanie składek, ofiar, darowizn i.t.p.;
c/ nabywanie i zbywanie majątku Stow. na podstawie decyzji Ogólnego Zebrania;
d/ przygotowywanie sprawozdań i wniosków na Ogólne Zebranie;
e/ zarządzanie sprawami Stow. i podpisywanie korespondencji bieżącej, zawieranie umów, mianowanie rektora Muzeum, przyjmowanie pracowników i.t.p.;
f/ podejmowanie obrony interesów Stow., oraz wszelkich czynności mających na celu urzeczywistnienie zadań Stow.;
g/ przyjmowanie członków Stow. i stawianie wniosków o wykluczenie członków;
h/ sporządzanie instrukcji i regulaminów dla Muzeum, sekcji rektora, kustosza i.t.p.
§ 17.
Do zarządzania sprawami Muzeum Zarząd mianuje dyrektora. Czynności dyrektora określi regulamin.
§ 18.
Korespondencje i zobowiązania podpisują imieniem Stow. prezes wraz z sekretarzem, wzgl. ich zastępcy.
§ 19.
Do zrealizowania poszczególnych zadań Zarząd powołuje sekcje, tak z pośród członków Stow., jak i osób stojących poza Stow. Czynności sekcyj określą regulaminy.
§ 20.
Posiedzenia Zarządu wyznacza prezes, ewent. jego zastępca. Posiedzenia Zarządu są prawomocne przy udziale co najmniej 5-cu członków Zarządu. Postanowienia Zarządu spisuje się w formie protokołów i są one prawomocne, gdy zapadną większością obecnych na posiedzeniu członków. W razie równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego.
V.
Ogólne Zebrania Członków.
§ 21.
Ogólne zebrania bywają zwyczajne i nadzwyczajne. Ogólne zebrania zwyczajne bywają corocznie, najpóźniej w m-cu kwietniu. Nadzwyczajne zebranie może być zwołane w każdym czasie przez Zarząd, oraz na żądanie Komisji Rewizyjnej lub też na żądanie jednej dziesiątej liczby członków.
§ 22.
Zebranie zwołuje Zarząd, zawiadamiając o tem członków nie później jak 14 dni przed zebraniem. Zebranie zagaja prezes lub jego zastępca. Przewodniczy na zebraniu jeden z członków, wybranych przez Zebranie.
Uchwały zapadają większością głosów, obecnych na zebraniu członków, oprócz uchwał o zmianach w statucie, nabywaniu i zbywaniu nieruchomości, zaciąganiu pożyczek i likwidacji Stowarzyszenia, które to uchwały wymagają dla prawomocności swej większości 2/3 głosów członków, obecnych na zebraniu.
Wybory do Zarządu odbywają się za pomocą zamkniętych kartek na kandydatów, wystawionych przez prezydium Zebrania na zasadzie zgłoszeń członków. Za wybranych uważają się ci, którzy otrzymają największą ilość głosów. W razie równości rozstrzyga los.
Protokół zebrania podpisuje prezydium.
§ 23.
Do Ogólnego Zebrania należy:
a/ zatwierdzanie sprawozdań rocznych z działalności Zarządu;
b/ uchwalanie zmian w statucie, które wymagają ponownej rejestracji ze strony kompetentnej władzy państwowej;
c/ zatwierdzanie regulaminów instrukcji, sporządzonych przez Zarząd;
d/ mianowanie członków honorowych Stow.;
e/ wykluczanie członków Stow.
f/ decyzja w sprawach, dotyczących zbywania i nabywania nieruchomości, oraz zaciąganiu pożyczek, tudzież decyzja co do wszelkich wniosków, składanych Zebraniu przez Zarząd;
g/ wybór członków Zarządu i ich zastępców oraz Komisji Rewizyjnej;
h/ decyzja o likwidacji i rozwiązaniu Stow., jako też wskazanie w tym wypadku instytucji, mającej lub mających przejąć prawa, fundusze i majątek Stow., oraz wskazanie sposobu likwidacji.
§ 24.
Ogólne Zebranie uznane jest za doszłe do skutku o ile przybędzie nań więcej aniżeli połowa członków.
W razie nie dojścia do skutku zebrania w pierwszym terminie, odbywa się następne w drugim terminie, uprzednio przez Zarząd ogłoszonym z tymże samym porządkiem obrad i zebranie to jest prawomocne bez względu na ilość obecnych na Zebraniu członków.
VI.
Komisja Rewizyjna.
§ 25.
Komisja Rewizyjna składa się z trzech członków, wybranych przez Ogólne Zebranie na przeciąg jednego roku.
§ 26.
Komisja Rewizyjna sprawdza roczne sprawozdania Zarządu i przedstawia w tej sprawie wnioski na Ogólne Zebrania. Ponadto Komisja Rewizyjna ma obowiązek sprawdzać przynajmniej raz na kwartał stan kasy i w miarę potrzeby dokonywać sprawdzeń rachunkowości Stow. i przedkładać w tej sprawie swoje uwagi Zarządowi.
VII.
Fundusze Stowarzyszenia i ruchomości.
§ 27.
Fundusze Stow. tworzą się:
a/ ze składek członkowskich;
b/ z ofiar dobrowolnych;
c/ z zapisów i darowizn;
d/ z opłat, ustanowionych przez Zarząd za korzystanie z urządzeń Stow.;
e/ z subsydiów stałych i doraźnych, wyznaczonych przez instytucje państwowe, samorządowe i społeczne.
§ 28.
Zarząd Stow. prowadzi rachunkowość, podług przepisów prawa.
VIII.
Likwidacja Stowarzyszenia
§ 29.
W razie gdyby Stow. z jakichkolwiek powodów zostało rozwiązane, wszystkie fundusze Stow., oraz majątek ruchomy i nieruchomy, po pokryciu zobowiązań Stowarzyszenia, przechodzą na rzecz jednego z muzeów w Polsce, stosownie do decyzji Ogólnego Zebrania z zachowaniem wszakże poszczególnych zobowiązań, poczynionych względem osób trzecich.
§ 30.
Założycielami Stowarzyszenia są:
1/ p. Starosta Józef Boxa,
2/ p. Dyrektor Stanisław Skarbiński,
3/ p. Prezydent Artur Michael,
4/ p. Kazimierz Pawłowski,
5/ p. prof. Adam Cetwiński,
6/ p. Dyrektor Jerzy Blay,
7/ p. Stanisław Baer,
8/ p. Dyrektor Ignacy Bereszko,
9/ p. Dyrektor Adam Błażejewicz,
10/ p. Dyrektor Stanisław Gadomski,
11/ p. Doktór Tadeusz Kosibowicz,
12/ p. Prezydent Zbigniew Madejski,
13/ p. Dr. Adam Piwowar,
14/ p. Dyrektor Kazimierz Wosiński.
Dariusz Majchrzak
Bibliografia (wybór):
I. Źródła archiwalne:
- Archiwum Państwowe w Katowicach:
- Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]
II. Opracowania, czasopisma i. in.:
- Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
- „Tygodnik Ilustrowany”, 1930, nr 6
- „Ziemia”, 1930, nr 4
Źródło: klubzaglebiowski.pl
