Jak stwierdza Ryszard Kaczmarek – uprzemysłowienie terenów określanych mianem Zagłębia Dąbrowskiego miało decydujący wpływ na urbanizację obszarów nad Brynicą. Był to niezwykle silny impuls, który doprowadził do zasadniczych zmian zarówno w strukturze ludności jaki zagospodarowaniu zagłębiowskich wsi i miast.

Proces industrializacji Królestwa Polskiego (w tym wspomnianego powyżej regionu) miał miejsce w wieku XIX. W tym właśnie stuleciu doszło do bezkrwawej „rewolucji przemysłowej”, która w nieodwracalny sposób skończyła ze światem Pierwszej Rzeczypospolitej. Przyczyniły się do tego nie tylko polityka, badania geologiczne, rozwój nauki i infrastruktury przemysłowej, ale także zmiany przepisów dotyczących bezpośrednio funkcjonowania poszczególnych grup społecznych, a także powstanie nowych. W przypadku ostatniego z wymienionych powodów mowa przede wszystkim o przemysłowcach i robotnikach.

Na przypływ ludności do Zagłębia miały wpływ zasadniczo takie czynniki jak budowa zakładów przemysłowych wraz zapleczem mieszkaniowym oraz uruchomienie odcinka Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej i Iwanogrodzko – Dąbrowskiej, które przebiegały przez ten region. Nie można wykluczyć, że swoją rolę odegrał tu także nadgraniczny charakter tych terenów.

R. Kaczmarek wskazuje na wojnę celną między Cesarstwem Rosyjskim a Niemcami w 1877 r. jako jeden z powodów zintensyfikowania procesu industrializacji. Ważniejsze wydaje się zniesienie granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim w 1850 r. oraz podniesienie ceł wwozowych. Jednym z regionów, na które oddziaływała wspomniana polityka celna Cesarstwa Rosyjskiego było Zagłębie Dąbrowskie, gdzie przemysłowcy zyskiwali finansowo na podniesieniu przez państwo ceł zewnętrznych.

Cło wwozowe na węgiel oraz koks do 1884 r. funkcjonowało tylko i wyłącznie w Królestwie Polskim. Pod konie XIX w. wprowadzono je na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. Wynosiło ono 1,5 kop. złotem od puda. Dwa lata później cło za węgiel wynosiło 2 kop. złotem od puda, a za koks 3 kop. od puda. Kilka lat później nastąpiła obniżka cła. Cło za węgiel od 1893 r. wynosiło 1 kop. od puda, a za koks 1,5 kop. od puda. W 1894 r. doszło do zawarcia traktatu handlowego pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim a Niemcami, na mocy którego m.in. zostało obniżone cło na węgiel do 1 kop. złotem od puda. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na zysk przemysłowców w Królestwie Polskim był proces kartelizacji górnictwa węglowego.

Nie bez znaczenia była tu dynamika zmian liczebności ludności w regionie począwszy od XIX w. W okresie Księstwa Warszawskiego interesujący nas obszar znajdował się w powiecie pileckim. Z tego okresu mamy dane dotyczące miast. W 1808 r. Siewierz zamieszkiwały 1.203 osoby i byli to wyłącznie chrześcijanie, Będzin – taka sama liczba osób z tą różnicą, iż wśród nich 453 osoby byli to starozakonni. Zaś w Czeladzi żyło 1001 osób i wszyscy byli chrześcijanami.

Przyjrzyjmy się zmianom w liczbie ludności w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1830 – 1914. W 1830 r. Będzin liczył ok. 2.200 mieszkańców. Pół wieku później liczba ta wynosiła 5.400 osób, czyli zaledwie nieco ponad dwukrotnie więcej. W ciągu następnych dwudziestu jeden lat nastąpił prawie sześciokrotny przyrost ludności w mieście. W 1901 r. Będzin liczył 30.124 mieszkańców. Ów przyrost jednak w następnych latach stracił rozmach. W roku wybuchu pierwszej wojny światowej w mieście przebywało 36.110 osób. Tak więc od 1830 r. liczba mieszkańców Będzina wzrosła ponad 15-krotnie. Podobnie sytuacja wyglądała w tym okresie (1880 – 1914) w Dąbrowie Górniczej. Jednakże tam w latach 1830 – 1880 nastąpił 30-krotny przyrost ludności, z ok. 200 do 6.000 osób. Największy przyrost obserwujemy w Sosnowcu. W 1880 r. (z 1830 r. brak jest danych) Sosnowiec zamieszkiwało 9.300 osób. W 1901 r. liczba ta wzrosła do ok. 50.000, a w 1914 r. osiągnęła pułap 118.000. Wyjątkowo skromnie w tym zestawieniu wypada Czeladź. W latach 1830 – 1914 liczba jej obywateli wzrosła ponad dziesięciokrotnie, z ok. 1.100 do 11.880. Późna industrializacja spowodowała, iż miasto to nigdy nie było w stanie konkurować z innymi miejscowościami w Zagłębiu.

Znaczącym zjawiskiem jest gwałtowny przyrost robotników przemysłowych w Zagłębiu w latach 1873 – 1897. Jak podaje Dariusz Nawrot, o ile w 1873 r. ich liczba na tym terenie wynosiła ponad 3.000, o tyle już dwadzieścia cztery lata później była piętnastokrotnie większa (przy 2,5-krotnym wzroście ludności Zagłębia Dąbrowskiego) i wnosiła ok. 47.500 osób. Najliczniejszą grupę stanowili górnicy (15.098 osób), hutnicy (1.879 osób), metalowcy (7.267 osób), włókniarze (8.585 osób), zatrudnieni w przemyśle odzieżowym (2.690 osób), przemyśle mineralnym (1.825 osób), transporcie i łączności (3.036 osób), budownictwie (1.681 osób), jako służba domowa i wyrobnicy (11.308 osób). Według D. Nawrota robotnicy przemysłowi z rodzinami pod koniec XIX w. stanowili w Zagłębiu 48,5% ludności. Drugą grupą były osoby utrzymujące się z pracy w rolnictwie i leśnictwie (30,5%). Trzecia grupa znajdowała miejsce zatrudnienia w handlu i bankowości (6,7%). Najmniej osób pracowało w oświacie (0,5%) i służbie zdrowia (0,3%).

Na początku XX w. został opublikowany pierwszy spis ludności w Cesarstwie Rosyjskim ”Pierwaja Wsjeobszczaja Pieriepis Nasielienija Rossijskoj Impierii 1897 g.”. Według tej publikacji w 1897 r. w powiecie będzińskim na jedną milę kwadratową przypadało 203,59 osób. Bez miast było to 183,8 osób. Łączna liczba osób zamieszkujących powiat wynosiła 244.433 osoby. Wśród nich było: 124.940 mężczyzn i 119.493 kobiet. Jeśli chodzi o język ojczysty to w powiecie będzińskim większość mieszkańców posługiwała się językiem polskim – 210.606 osób, drugie miejsce zajmował język określany w publikacji tej jako „żydowski” – 25.504 osób, a trzecie niemiecki – 3.845 osób. W przypadku wyznania, najwięcej w powiecie było osób wyznania rzymskokatolickiego – 211.901. Drugą pod tym względem grupą byli Żydzi – 27.145 osób, a trzecią prawosławni – 3.161 osób.

Inne dane, odnoszące się do 1897 r., znajdujemy w pracy Marii Nietykszy pt. „Rozwój miast i aglomeracji miejsko – przemysłowych w Królestwie Polskim 1865 – 1914”. Według autorki, która także opierała się na pracy pt. „Pierwaja Wsjeobszczaja Pieriepis…” (T. LI i LVI, tab. XIII i XXII), w tym czasie powiat będziński zamieszkiwały 243.343 osoby. 86,5% stanowili Polacy, 10,5% Żydzi, 1,6% Niemcy, 0,9% Rosjanie, a 0,5% inne narodowości. 52,5% mieszkańców powiatu była zatrudnionych w przemyśle lub zajmowała się rzemiosłem. Na drugim miejscu znajdowało się rolnictwo – 19,5%. Trzecie miejsce zajmowali wyrobnicy oraz służba domowa – 13,3%.

Dla okresu sprzed pierwszej wojny światowej brak kompletnych i w pełni wiarygodnych danych statystycznych. W pracy Wiktora Bronikowskiego pt. „Stosunki rolnicze powiatów będzińskiego i zawierckiego”, opublikowanej w latach 20. XX w., znajdujemy informacje dotyczące liczby ludności w powiecie będzińskim m.in. w latach 1905 i 1911. W 1905 r. w powiecie będzińskim żyło 314.639 osób, a sześć lat później 404.901 osób. W „Roczniku Statystycznym Królestwa Polskiego” wydanym w 1914 r., a podającym dane z roku 1913 czytamy, iż w powiecie będzińskim żyło w tym czasie 359.363 osób.

W „Kalendarzu Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912” mamy podaną m.in. liczbę mieszkańców w poszczególnych miastach i osadach. Liczby te odnoszą się do roku 1911. W tym czasie powiat będziński, który obejmował obszar Zagłębia Dąbrowskiego oraz tereny spoza tego regionu, zamieszkiwało 407.760 mieszkańców. W Będzinie żyło 18.988 osób zaliczanych do tzw. ludności stałej i 31.020 ludności niestałej. W Sosnowcu było ich odpowiednio 20.028 i 79.437. W przypadku pozostałych miejscowości wchodzących w skład powiatu liczebność ta przedstawiała się następująco: Czeladź (4.179 i 4.589), Koziegłowy (3.372 i 145), Kromołów (3.161 i 420), Modrzejów (1.858 i 2.039), Mrzygłód (2.033 i 93), Siewierz (2.998 i 59), Włodowice (2.037 i 203), Żarki (5.502 i 721). A teraz dane dotyczące liczby tego samego rodzaju ludności w gminach (bez osad): Bobrowniki (11.910 i 1.516), Dąbrowa Górnicza (12.854 i 11.934), Gzichów (10.338 i 7.191), Choroń (5.799 i 789), Łosień (7.215 i 247), Niegowa (7.790 i 389), Olkusko-Siewierska (15.561 i 10.659), Ożarowice (7.890 i 378), Pinczyce (8.036 i 813), Poręba Mrzygłodzka (6.432 i 743), Rokitno (11.101 i 3.066), Rudniki (5.508 i 53), Sulików (10.056 i 29), Wojkowice (8.556 i 835), Zagórze (8.467 i 12.041).

Pod względem wyznania ówczesny Sosnowiec zamieszkiwało najwięcej katolików (65.837), prawosławnych (2.137), wyznania ewangelicko – augsburskiego (10.752), ewangelicko – reformowanego (650) i mariawitów (1.279). W przypadku społeczności żydowskiej miasto to ustępowało Będzinowi, gdzie mieszkało w tym czasie 24.486 starozakonnych, podczas gdy w Sosnowcu 18.012.

Dalsze informacje zawarte są w piśmie Głównego Urzędu Statystycznego (Wydział III Spisu Ludności) skierowanym do starosty będzińskiego z 31 stycznia 1922 r. Urząd przytacza dane Warszawskiego Komitetu Statystycznego z 1891 r. oraz władz okupacyjnych z 1916 r. w kwestii liczby ludności w niektórych z zagłębiowskich miejscowościach. Według zebranych przez Główny Urząd Statystyczny informacji Będzin w 1911 r. zamieszkiwało 59.105 osób, a pięć lat później liczba ta zmalała do 29.891. Tendencję zmniejszenia się liczby ludności po wybuchu pierwszej wojny światowej na obszarze Zagłębia wskazano także przypadku kilku innych miejscowości. Wyjątkiem były tu Wojkowice Kościelne, gdzie w 1911 r. żyło 9.382 osób, a w 1916 r. – 11.125.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego strukturę ludności Zagłębia Dąbrowskiego możemy poznać dzięki przeprowadzonym w tym czasie, na terenie Rzeczypospolitej, dwóm spisom powszechnym. Pierwszy z nich miał miejsce w 1921 r. Kolejny dziesięć lat później. Oba zostały opublikowane przez Główny urząd Statystyczny odpowiednio: w 1927 r. (w 1925 r. ukazał się sporządzony na podstawie m.in. pierwszego spisu „Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej”) i w roku 1938.

Pierwszy polski spis powszechny pokazał znaczące zmiany w liczbie ludności zagłębiowskich miast. Oczywiście głównym czynnikiem była tu pierwsza wojna światowa i jej skutki. W 1921 r. w Będzinie mieszkało 27.855 osób, w Grodźcu (obecna dzielnica Będzina) 8.192 osób, w Czeladzi, 17.202, Dąbrowie Górniczej 39.860, a w Sosnowcu 86.497 osób. W gminie Bobrowniki żyło w tym czasie 11.102 osób (w jej skład wchodziły m.in. Wojkowice Komorne), gmina Łagisza (obecna dzielnica Będzina) była zamieszkana przez 7.360 osób (w jej skład w tym okresie wchodził m.in. Gródków oraz Psary), gmina Łosień (obecna dzielnica Dąbrowy Górniczej) notowała zaludnienie na poziomie 4.787 osób, gmina Niwka (obecna dzielnica Sosnowca) była zamieszkana przez 9.311 osób, w gminie Zagórze (obecna dzielnica Sosnowca) żyło 13.540 osób, gmina Olkusko – Siewierska (w skład której wchodziły obecne dzielnice Sosnowca i Dąbrowy Górniczej m.in. Gołonóg, Kazimierz, Niemce, Porąbka, Strzemieszyce Małe i Wielkie oraz Ząbkowice) była zamieszkana przez 37.150 osób. Zaś w Siewierzu żyło 2.385 osób. W przypadku wyznania, najwięcej katolików mieszkało w Sosnowcu – 71.485. Tu też żyło najwięcej ewangelików – 753 oraz prawosławnych – 461, a także greko – katolików – 32. Jeśli chodzi o wyznanie mojżeszowe to największa grupa jego przedstawicieli zamieszkiwała Będzin – 17.298. W przypadku narodowości, największe skupisko osób pochodzenia niemieckiego przebywało w Sosnowcu – 76. Podobnie było z Rosjanami – 182. Najwięcej Francuzów – 85, Belgów – 6 i Włochów – 5 zamieszkiwało Dąbrowę Górniczą. Największa grupa Czechów – 143 znajdowała się w gminie Olkusko – Siewierskiej. Reasumując, Zagłębie Dąbrowskie (bez Zawiercia i okolic) zamieszkiwało w tym czasie ok. 270.000 osób. Jest to wyraźny spadek liczby ludności w porównaniu z 1911 r. kiedy liczba osób zamieszkałych w regionie tym wynosiła 407.760 mieszkańców.

Podczas spisu w 1931 r. można zaobserwować kolejne zmiany. Jednakże nie tak znaczące jak w okresie zaborów. Dąbrowa Górnicza zanotowała kilkutysięczny regres. Miasto zamieszkiwało wówczas 36.868 osób. Przyrost ludności wykazał Sosnowiec. Tutaj na początku lat trzydziestych żyło 108.959 osób. Duży skok liczbowy odnotowano w Będzinie. Liczba mieszkańców wyniosła 48.256 osób, aczkolwiek w tym przypadku był to przede wszystkim efekt zmian granic administracyjnych Będzina i Dąbrowy Górniczej w 1923 r. Wówczas do Będzina włączono m.in. Koszelew, Ksawerę i Mydlice. Przyłączony obszar, dwa lata wcześniej, zamieszkiwało 10.810 osób. Stąd też wspomniany regres liczbowy ludności w sąsiedniej Dąbrowie Górniczej. W zestawieniu z 1931 r. pojawia się także Czeladź z liczbą 20.898 mieszkańców. Łączna liczba mieszkańców wymienionych, zagłębiowskich miejscowości wynosiła 214.220 osób. W drugiej połowie lat 30. XX w. powiat będziński (poza granicami którego wówczas znajdował się Sosnowiec oraz część, z której utworzono powiat zawierciański) zamieszkiwało 231.000 osób. W tym samym czasie w powiecie zawierciańskim żyło 131.000 osób.

Podsumowując, w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie zaborów obserwujemy znaczący przyrost ludności. W roku 1897 region ten zamieszkiwało ponad 240.000 osób. Kilkanaście lat później, w 1911 r., liczba mieszkańców wynosiła 407.760. Miało to związek m.in. z rozwojem przemysłu, linii kolejowych oraz polityką celną Cesarstwa Rosyjskiego. Przykładem jest tu Dąbrowa Górnicza, która w 1830 r. liczyła ok. 200 mieszkańców, a w 1914  r. 36.000. Duży skok zanotował także Sosnowiec. Z 9.300 osób w 1880 r. do 118.000 w 1914 r. Pierwsza wojna światowa, oraz nowy układ geopolityczny i gospodarczy Europy doprowadził do zmniejszenia liczby ludności w Zagłębiu Dąbrowskim. W latach 20. XX w. zamieszkiwało je (bez Zawiercia i okolic) ok. 270.000 osób. Lata 30. XX w. pokazały, iż region ten nie wyludniał się, liczba jego ludności była stabilna i nie dochodziło w tej dziedzinie do znacznych, negatywnych zmian. Kolejne dane statystyczne wskazywały na wzrost ludności na omawianym obszarze.

Na zdjęciu fragment publikacji „Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912″, Sosnowice 1912

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):
I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Źródła drukowane, opracowania i in.:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
2. Bronikowski W., Stosunki rolnicze powiatów będzińskiego i zawierckiego, Warszawa 1929
3. Caspari E., Współzawodnictwo węgla górnośląskiego na terenie Królestwa Polskiego. „Ekonomista”, 1912, nr 12
4. Grossman H., Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r., „Kwartalnik statystyczny”, 1925, T. 2
5. Jezierski A., Handel zagraniczny Królestwa Polskiego 1815 – 1914, Warszawa 1967
6. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
7. Koszutski S., Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskiem, Warszawa 1901
8. Nietyksza M., Rozwój miast aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986
9. Pierwaja Wsjeobszczaja Pieriepis Nasielienija Rossijskoj Impierii 1897 g., Pietierburg 1903
10. Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim, Sosnowiec 1939
11. Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1913, Warszawa 1914
12. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. 3: Województwo kieleckie, Warszawa 1925
13. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. 1, praca pod red. A. Barciaka i A. T. Jankowskiego, Sosnowiec 2016
14. Statystyka Polski, T. 17: Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: mieszkania, ludność, stosunki zawodowe: województwo kieleckie, Warszawa 1927
15. Statystyka Polski. Seria C, Z. 86: Drugi powszechny spis ludności z dn[ia] 9 XII 1931 r.: mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe: województwo kieleckie, Warszawa 1938
16. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość: (do 1918 roku), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004

Źródło: klubzaglebiowski.pl

W dniu 27 kwietnia 2018 roku w I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Będzinie odbyło się uroczyste zakończenie edukacji przez klasy trzecie. Podczas tego wydarzenia miało miejsce wręczenie nagrody im. Stanisława Skarbińskiego dla najlepszego „ścisłowca” szkoły.

Nagroda ta została ustanowiona w obecnym roku kalendarzowym. Przyznano ją uczniowi liceum, który wykazał się ponadprzeciętnymi zdolnościami oraz osiągnięciami na polu przedmiotów ścisłych. Jedną ze współfundatorek nagrody jest potomkini jej patrona tj. dr inż. Dorota Starościak. Pomysł corocznego fundowania nagrody dowodzi, że w Zagłębiu Dąbrowskim można w pożyteczny sposób połączyć wiedzę o przeszłości regionu z uznaniem dla teraźniejszości. Tak moim zdaniem można definiować lokalny patriotyzm. Poprzez wspieranie i docenianie młodych talentów. Osób z pasją, wiedzą i umiejętnościami. Ludzi, którzy są naszą, wspólną przyszłością.

Przypominać Zagłębiakom o ich przeszłości nie było i nie jest łatwo. Ale moim zdaniem warto wykonywać tę pracę. Kilka lat temu o Stanisławie Skarbińskim w naszym regionie wiedziało tylko kilka osób, które można było policzyć na palcach jednej ręki. Dzisiaj ta sytuacja, choć daleka od ideału, wygląda o wiele lepiej. Rozmowy z urzędnikami, historykami, miejsca pamięci, kwerendy w archiwach, wystawy, prelekcje, publikacje naukowe i popularnonaukowe. To wszystko złożyło się na tytułowe przywracanie pamięci. Tak ważnej dla regionalnej tożsamości. Przyjrzyjmy się pokrótce jak sukcesywnie przypominano o Skarbińskim. Nie tylko nad Brynicą.

W roku 2013, na Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, w filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu oraz w Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej miały miejsce wystawy poświęcone rodzinie Skarbińskich. Cykl wystaw nosił tytuł: „Skarbińscy – przemysłowa elita Zagłębia”. Materiałów do niej użyczyli prawnuczka Stanisława Mariana Skarbińskiego – Dorota Starościak oraz Filip Wach. Oprawą graficzną zajęła się Anna Badowska. W tym samym roku patronami placu znajdującego się przy filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu stali się właśnie Skarbińscy. W 2014 r. w budynku I L. O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie Dorota Starościak, wraz z ówczesnym starostą będzińskim, dokonała odsłonięcia tablicy upamiętniającej Stanisława Skarbińskiego. Jej poświęcenia dokonał proboszcz parafii p.w. św. Trójcy w Będzinie – ks. Andrzej Stępień. Uroczystość ta zorganizowana przez będzińskie liceum oraz Wyższą Szkołę Biznesu w Dąbrowie Górniczej, połączona była z seminarium naukowym dotyczącym przedsiębiorców i społeczników w historii Zagłębia Dąbrowskiego oraz debatą uczniów będzińskiego liceum na temat tożsamości zagłębiowskiej. Kilka miesięcy później dokonano uroczystego odsłonięcia symbolicznej tablicy poświęconej Skarbińskiemu w filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu. W tym samym roku ukazała się książka Doroty Starościak poświęcona Skarbińskim i rodom z nimi związanym – „W dziełach swoich… Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku”. Jest ona efektem wieloletnich poszukiwań i analiz źródeł historycznych w archiwach państwowych, kościelnych i prywatnych.

Kim był Stanisław Skarbiński ? Czego dokonał ? I co go wiąże z Zagłębiem Dąbrowskim oraz będzińskim „Kopernikiem” ? Tego dowiecie się Państwo z biogramu  zamieszczonego poniżej. Serdecznie zapraszam do lektury.

Stanisław Marian Skarbiński urodził się w roku 1856 w Krakowie, jako syn Feliksa Skarbińskiego juniora i Wiktorii z Hanickich. Ojciec Stanisława był lekarzem, zaś dziadek (Feliks Skarbiński senior) pełnił funkcję urzędnika rady miasta Krakowa. Feliks Skarbiński junior zmarł w wyniku epidemii cholery w Siewierzu, gdzie mieszkał i pracował.

W 1874 r. S. Skarbiński ukończył I Cesarsko – Królewską Wyższą Szkołę Realną w Krakowie. Następnie podjął studia na politechnice w Wiedniu – K. K. Technische Hochschule (gdzie został wpisany w poczet słuchaczy Maschinenbauschule), które ukończył z wynikiem bardzo dobrym.

W 1878 r., po powrocie do Krakowa, świeżo upieczony inżynier podjął praktykę jako konstruktor w biurze technicznym Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie. Z pracy tej rok później zrezygnował na własne żądanie. Jednakże – co warto podkreślić – od swojego pracodawcy otrzymał pozytywną oceną potwierdzającą jego umiejętności oraz „gorliwość w pracy”. Kolejnym miejscem praktyki S. Skarbińskiego była Fabryka Maszyn Parowych i Odlewni Orthwein Markowski i Karasiński w Warszawie. Zakończył ją w 1880 r.

W tym samym roku S. Skarbiński uzyskał posadę dyrektora naczelnego fabryki cementu portlandzkiego, w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu. Jej właścicielem był Stanisław Ciechanowski, syn Jana Jakuba Ciechanowskiego herbu Skarbień – pomysłodawcy, inwestora i pierwszego właściciela cementowni, będącego jednocześnie nabywcą dóbr Grodziec. Niewykluczone, że obaj panowie – jak sugeruje Dorota Starościak – poznali się za pośrednictwem Alfonsa Kropiwnickiego (1803 – 1881), który znał się z Janem Ciechanowskim, a przy tym był dziadkiem narzeczonej S. Skarbińskiego – Izabelli Żychlińskiej.

Podczas swojej pracy w cementowni, S. Skarbiński przyczynił się do usprawnienia jej pracy i zwielokrotnienia produkcji. Jego pensja na początku wynosiła 1500 rb. rocznie. Po roku pracy od każdej, sprzedanej beczki otrzymywał dodatkowo 2,5 a z czasem 5 kop. Jeśli chodzi o delegacje służbowe, przyznany S. Skarbińskiemu ryczałt wynosił 3 do 5 rb. za każdy dzień podróży, w zależności od wymaganej do przebycia odległości. Zapewniono mu również zwrot kosztów w przypadku podróży koleją drugiej klasy, a także bezpłatne mieszkanie wraz z opałem.

W roku 1882 S. Skarbiński ożenił się z Izabellą Jadwigą Aleksandrą Żychlińską, córką Ludwika Żychlińskiego i Jadwigi Zofii Izabelli z Kropiwnickich. Mieli dwoje dzieci: Jadwigę Różę Stanisławę i Stanisława Mariana juniora.

Ważnym dowodem zaufania S. Ciechanowskiego do S. Skarbińskiego była udzielona mu, przez właściciela grodzieckiego majątku w 1884 r., plenipotencja, na mocy której  Ciechanowski upoważnił Skarbińskiego m.in. do zakupu w jego imieniu praw do eksploatowania pokładów węgla kamiennego, galmanu, rudy ołowianej oraz innych kopalin w granicach Królestwa Polskiego oraz ponoszenia kosztów jakie się tym wiązały, a także reprezentowania S. Ciechanowskiego u władz górniczych, a także u innych urzędników państwowych w tej kwestii. Ponadto S. Skarbiński był upoważniony do podejmowania decyzji w kwestiach transakcji związanych z handlem cementem z grodzieckiej fabryki. S. Ciechanowski upoważnił także S. Skarbińskiego do „(…) stawania osobiście w Sądach we wszelkiego rodzaju sprawach, wnoszenia skarg i obrony praw jego i do zastępowania siebie we wszystkich kwestyach odnoszących się do ogólnego zarządu i administracji dóbr Grodziec. Co zaś tak ustanowiony pełnomocnik Stanisław Skarbiński sam lub przez swego substytuta na zasadzie tej plenipotencyi zdziała, wszystko to zeznawający Stanisław Ciechanowski za ważne i siebie obowiązujące przyjąć deklaruje (…)”.

W roku 1886 S. Skarbiński do obowiązków dyrektora grodzieckiej cementowni dołączył także powinności wynikające z powierzonego mu we wspomnianym roku kierownictwa nad lokalną kopalnią węgla kamiennego „Maria” (późniejszy „Grodziec I”). Stanowisko to sprawował do 1914 r.

W 1899 r. rozpoczęło działalność Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych, którego statut został zatwierdzony dwa lata wcześniej. S. Skarbiński objął w nim funkcję dyrektora zarządzającego. Jednocześnie był posiadaczem 200 akcji przedsiębiorstwa. Jego podpis widnieje na akcjach Grodzieckiego Towarzystwa, wyemitowanych w roku 1922.

Ważna pozycja w życiu ekonomicznym Grodźca czyniła z niego osobę publiczną. W 1912 r. Stanisław Skarbiński wraz ze Stanisławem i Janem Ciechanowskimi, proboszczem grodzieckiej parafii p.w. św. Katarzyny – ks. Wincentym Chelińskim, pracownikami grodzieckich zakładów oraz częścią lokalnych włościan utworzyli grodziecką Ochotniczą Straż Ogniową. Udział w Straży S. Skarbińskiego oraz Ciechanowskich miała charakter symboliczny. Zależało im na wsparciu podjętej inicjatywy, a następnie jej realizacji. Zwłaszcza, iż napotykała ona opór części grodzieckich włościan, obawiających się zobligowania ich do ponoszenia dodatkowych wydatków związanych z tym przedsięwzięciem.

W czasie pierwszej wojny światowej S. Skarbiński zgodził się pełnić obowiązki prezesa Rady Okręgowej Władz Obywatelskich. Sprawując tę funkcję, czynił starania u władz okupacyjnych o poprawę zaopatrzenia mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego oraz zabezpieczenie przed zniszczeniem lokalnych zakładów.

2 sierpnia 1915 r., na podstawie rozporządzenia niemieckiego naczelnika powiatu będzińskiego – Roberta Büchtinga z 15 lipca 1915 r., S. Skarbiński zwołał w Grodźcu zebranie gminne. Wspomniane rozporządzenie przewidywało m.in. wydzielenie z gminy Gzichów: Małobądza i Gzichowa, a następnie włączenie ich do Będzina. Z gzichowskiej gminy wydzielono także Grodziec i stworzono z niego samodzielną gminę, do której włączono Gródków oraz Łagiszę. Jednocześnie gmina Gzichów uległa likwidacji. Na przywołanym powyżej zebraniu gminnym wybrano wójta gminy Grodziec. Został nim Stanisław Ciapała. Ławnikami zostali Szymon Kuchta oraz Roman Plech. Rolę pisarza gminnego pełnił wówczas Józef Pogorzelski. Trudno powiedzieć dlaczego realizacji takiego zadania nie powierzono właścicielowi grodzieckiego majątku – S. Ciechanowskiemu. Niewykluczone, iż to on wydelegował do tego zadania S. Skarbińskiego. Ewentualnie strona niemiecka to właśnie w nim widziała partnera do ewentualnych rozmów i współpracy w sprawach dotyczących Grodźca. W lipcowym rozporządzeniu R. Büchting pisze tylko, iż „zwołanie i kierowanie zebraniami poruczyłem specyalnymi listami pewnym osobom. Zastrzegam sobie zatwierdzenie wybranego wójta i obydwuch ławników z każdej gminy”.

Jeszcze przed wybuchem wojny S. Skarbiński założył Kieleckie Towarzystwo Akcyjne Przemysłu Górniczego, Żelaznego i Leśnego. Działał także (od 1910 r.) w Radzie Zjazdów Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Królestwa Polskiego. W 1915 r., po śmierci swojego poprzednika na tym stanowisku – Juliana Strasburgera, został prezesem Rady. S. Skarbiński sprawował także powinność prezesa dozoru kościelnego parafii p.w. św. Katarzyny w Grodźcu, której kolatorem był Stanisław Ciechanowski. W późniejszym czasie S. Skarbiński był także założycielem Związku Ubezpieczeniowego Przemysłowców Polskich. Znalazł się on w radzie nadzorczej tejże instytucji. W 1921 r. oprócz niego zasiadali w niej: Alfred Biederman, Stanisław Gustaw Brun, Karol Teodor Buhle, Edward Geisler, Juliusz Heinzel, Józef Kernbaum, Maks Kernbaum, Feliks Krusche, Andrzej książę Lubomirski, Maciej Rogowski, Michał Ordęga, Ludwik Pannenko, Jan Patzer, Tadeusz Popowski, Maurycy Poznański, Alfons Severin, Karol Scheibler i Edward Werner. S. Skarbiński był również prezesem Rady Będzińskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, a także współzałożycielem Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń „Polonia”.

Oprócz działalności zawodowej S. Skarbiński udzielał się także społecznie. Przez wiele lat sprawował funkcję prezesa Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Grodźcu. Od 1906 do 1924 r. piastował stanowisko prezesa Rady Opiekuńczej, powstałej w 1902 r., 7-klasowej Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców w Będzinie. Obecnie to I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika. Rada sprawowała pieczę m.in. nad kwestiami finansowymi oraz kadrowymi, a także sprawami wyposażenia szkoły i jej remontami. W roku 1916 Zgromadzenie Kupców, do którego należał, chciało powierzyć mu funkcję Starszego Zgromadzenia, ale S. Skarbiński odmówił argumentując swoją decyzję złym stanem zdrowia. Wspomnianą szkołę przemysłowiec wspierał finansowo, również poprzez Grodzieckie Towarzystwo, które ofiarowało fundusze dla ubogich uczniów będzińskiej placówki. W 1910 r. Rada Opiekuńcza szkoły powołała do życia fundusz stypendialny, w celu pokrycia kosztów czesnego dla jednego, ubogiego ucznia. Co ciekawe pierwszeństwo otrzymania takiej pomocy mieli synowie robotników i pracowników umysłowych z grodzieckich zakładów oraz grodzieckich włościan. Drugi fundusz powstał rok później. Składały się na niego datki członków Rady Opiekuńczej, w tym S. Skarbińskiego, który ofiarował na ten cel 500 rb. Najprawdopodobniej to z jego inicjatywy w Grodzieckim Towarzystwie powstały dwa fundusze dla wspomnianej szkoły. Jeden dla samej placówki, a drugi dla Towarzystwa Pomocy dla Niezamożnych Uczniów Będzińskiej 7-klasowej Szkoły Handlowej.

Swoistą ciekawostką jest aktywność polityczna S. Skarbińskiego. W 1918 r., jako kandydat, wziął udział w wyborach do Rady Stanu. Został wybrany do niej w okręgach częstochowskim i piotrkowskim. Był to jednak epizod w jego życiorysie. Nic nie wiadomo o tym aby w późniejszym okresie brał on udział w życiu politycznym. Jego biografia wskazuje na to, iż raczej unikał angażowania się w sprawy związane z polityką.

S. Skarbiński był współzałożycielem Akademii Górniczej w Krakowie (obecna Akademia Górniczo – Hutnicza), a także pomysłodawcą i współfundatorem bursy studenckiej w Krakowie, przy ul. Gramatyki 10. W 1919 r. Rada Zjazdów Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Królestwa Polskiego stworzyła fundusz, mający na celu wspierać finansowo studentów Akademii Górniczej. S. Skarbiński objął funkcję przewodniczącego Prezydium Kuratorium Finansowego, które miało dbać o rozwój uczelni. W pierwszej połowie lat 20. XX w. doprowadził do dobrowolnego opodatkowania wszystkich kopalń. Uzyskana suma miała posłużyć budowie domu profesorskiego oraz laboratorium maszynowego na potrzeby Akademii Górniczej. W 1923 r. uczelnia nadała S. Skarbińskiemu doktorat honoris causa. W następnym roku został on odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Otrzymaną od Rady Zjazdów nagrodę w wysokości 15 tys. zł., zasilił z funduszy własnych o 3 tys. zł i przekazał na fundusz stypendialny Akademii.

Na początku lat 20. XX w. S. Skarbiński postanowił przejść na emeryturę i w tej kwestii porozumiał się z Zarządem Grodzieckiego Towarzystwa. W 1923 r. Zarząd przedsiębiorstwa przygotował szczegółowe warunki jego emerytury oraz pomocy wdowie po jego śmierci. Jednakże sprawozdanie za 1924 r. wskazuje, iż nadal sprawował on swoją funkcję.

Należy w tym miejscu nadmienić, iż w Zarządzie Grodzieckiego Towarzystwa pracował także jego syn – Stanisław Marian Skarbiński junior, który w latach 1912 – 1917 pracował na grodzieckiej cementowni jako dyrektor, a od 1914 r. był członkiem wspomnianego Zarządu grodzieckiego przedsiębiorstwa.

Zarówno syn jak i ojciec zaangażowani byli także w działalność Polskiej Spółki Akcyjnej Lignoza, która zajmowała się sprzedażą materiałów wybuchowych i części do nich dla zakładów przemysłowych.

Stanisław Marian Skarbiński senior zmarł w 1925 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W pogrzebie, prócz bliskich, wzięli udział m.in. nauczyciele i uczniowie będzińskiej szkoły handlowej. Na trumnie złożyli wieniec. Rada Pedagogiczna szkoły w tym samym roku uchwaliła umieszczenie w placówce portretu zmarłego.

W sprawozdaniu Grodzieckiego Towarzystwa za rok 1927 pojawia się informacja o śmierci Stanisława Skarbińskiego wraz z krótką notką o nim, w której czytamy: „Ś. p. Skarbiński kierował naszem Towarzystwem (…). Obdarzony bystrym umysłem, wielką siłą woli i nadzwyczajnym taktem, Zmarły potrafił strzedz znakomicie powierzone Mu interesy nawet w najcięższych chwilach, jakie niejednokrotnie miały miejsce podczas Jego długoletniej pracy. Jako człowiek był dla nas blizkim przyjacielem. Dla pracowników i robotników, pomimo zewnętrznej surowości, był zawsze prawdziwym opiekunem i sprawiedliwym przełożonym”. W roku 1932 władze Krakowa ustanowiły go patronem jednej z ulic, nieopodal Akademii Górniczej.

Stanisław Skarbiński był osobą charyzmatyczną, przedsiębiorczą, konsekwentnie dążącą do celu, pomimo licznych przeciwności. Swoją ciężką pracą zyskał sobie szacunek i zaufanie nie tylko przedstawicieli branży przemysłowej, ale także szeregowych robotników. Wraz z Janem i Stanisławem Ciechanowskimi, stał się przykładem polskiego przemysłowca, który w środowisku zdominowanym przez kapitały francuski i niemiecki, zdołał odnieść błyskotliwy sukces i potrafił jego profitami podzielić się z innymi.

 Portret Stanisława Skarbińskiego znajdujący się w zbiorach I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika  Będzinie (Fot. Dariusz Majchrzak)

Fragment odpisu metryki chrztu Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Fragmenty świadectwa maturalnego Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Skala ocen na maturze Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

  Izabella z Żychlińskich i Stanisław Skarbińscy z córką Jadwigą i synem Stanisławem. Obok Izabelli siedzą (od lewej) bracia męża: Eugeniusz, Jakub Marian i Władysław. Zdjęcie wykonane ok. 1890 r.

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

 Kwit Rady Okręgowej Władz Obywatelskich o nominale 10 kopiejek z podpisem Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Akcja Grodzieckiego Towarzystwa z 1922 r. z podpisem Stanisława Skarbińskiego (Zbiory Filipa Wacha)

 Plakat reklamujący wystawę poświęconą Skarbińskim stworzony przez Annę Badowską (Zbiory autora)

Wystawa w gmachu Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie poświęcona Skarbińskim. 2013 r.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Symboliczne odsłonięcie w I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie tablicy poświęconej Stanisławowi Skarbińskiemu przez państwa Dorotę i Jacka Starościaków. 2014 r.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Tablica pamiątkowa poświęcona Stanisławowi Skarbińskiemu. Znajduje się w I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Będzinie

(Fot. Dariusz Majchrzak)

 Tablica z nazwą Placu im. Skarbińskich w Będzinie – Grodźcu (Fot. Dariusz Majchrzak)

Grób Skarbińskich na warszawskich Powązkach

(Fot. dr inż. Dorota Starościak)

 Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Akta Gminy Grodziec 1831 – 1939
• Parafia Rzymskokatolicka Grodziec 1663 – 1939
• Akta Miasta Będzina 1549 – 1945
• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939
• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Opracowania, czasopisma i in.:

1. Będzin 1358-2008, T. 3., praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
2. „Gazeta Urzędowa Powiatu Będzińskiego”, 1915, nr 23
3. Gospodarka nad Przemszą i Brynicą. Od pradziejów do początków XX wieku w świetle badań interdyscyplinarnych, praca pod red. D. Rozmusa i S. Witkowskiego, Dąbrowa Górnicza – Olkusz – Sosnowiec 2009
4. Księga jubileuszowa pierwsza, wydana z okazji 90-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 1990
5. Księga jubileuszowa druga, wydana z okazji 100-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 2002
6. Księga jubileuszowa trzecia, wydana z okazji 115-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 2017
7. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
8. Materiały ze zbiorów I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie
9. Materiały ze zbiorów dr inż. Doroty Starościak
10. Muzealny Rocznik Pożarniczy, T. 6, Warszawa – Łódź, 1996
11. „Przegląd Górniczo – Hutniczy”, 1925, nr 14
12. Pustuła Z., Stanisław Skarbiński (1856 – 1925), [w:] Polski Słownik Biograficzny, Tom 38/1, Z. 156, Warszawa-Kraków 1997
13. Srzednicki C., Ciechanowski Jan, [w:] Słownik Biograficzny Techników Polskich, Z. 2, Warszawa 1992
14. Starościak D., Inżynierowie z rodziny Skarbińskich, „Kwartalnik historii, nauki i techniki”, 2012, nr 2
15. Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
16. Stelmach M., Sto lat polskiego cementownictwa, „Cement, wapno, gips”, 1957, nr 10
17. Trudne lata Akademii Górniczej, praca zbiorowa, Kraków 1989
18. Wierzbicki A., Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001
19. Wojkowice wczoraj i dziś. Szkice monograficzne wydane z okazji XXXV-lecia istnienia miasta 1962 – 1997, praca pod red. J. Przemszy – Zielińskiego, Wojkowice 1997

Źródło: klubzagłebiowski.pl