Kwestia pobytu jeńców ukraińskich w Sosnowcu podczas wojny polsko – bolszewickiej nie była dotąd szczegółowo opisana. Powody takiego stanu rzeczy są co najmniej trzy. Rozproszenie źródeł dotyczących niniejszego tematu oraz ich różny stan zachowania, niewielka ilość historyków zajmujących się dziejami tego regionu oraz publikujących prace na jego temat, a także brak funduszy na kwerendy w kraju i zagranicą, mające na celu poszukiwanie materiałów dotyczących Zagłębia. Mowa tu zwłaszcza o takich krajach jak: Czechy, Niemcy, Rosja, Belgia oraz Stany Zjednoczone.

 Wzmianki dotyczące ukraińskich żołnierzy w Sosnowcu pojawiają się m.in. w książce Zbigniewa Karpusa pt. „Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918 – 1924”. W Archiwum Państwowym w Katowicach znajduje się fragment korespondencji z lat 1920 – 1921 sosnowieckiego magistratu z ówczesnym wojewodą kieleckim, prezydium województwa kieleckiego oraz szefem II Oddziału Dowództwa Naczelnego – płk Matuszewskim. Dotyczy ona przede wszystkim kwestii umieszczenia jeńców ukraińskich na terenie Sosnowca. Niniejszy artykuł stanowi syntetyczne podsumowanie wiedzy, dotyczące tego tematu.

Pod koniec 1918 r. rozpoczął swoje działanie Państwowy Urząd do Spraw Powrotu Jeńców, Uchodźców i Robotników (PU d/s PJUR). Został on powołany przez Radę Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Urząd ten miał zająć się powrotem (i jego koordynacją) jeńców, robotników oraz uchodźców narodowości polskiej. Jednym z największych skupisk takowych były Niemcy, które nierzadko bez porozumienia z odrodzonym państwem polskim wysyłały do niego m.in. jeńców rosyjskich. W celu kontrolowanego powrotu wspomnianych grup ludności, strona polska stworzyła na zachodnich, a następnie wschodnich granicach kraju punkty etapowe. Nad każdym z nich czuwał komisarz, który był odpowiedzialny za jego poprawne funkcjonowanie. Udzielano tam pomocy żywnościowej oraz medycznej przybyłej w transportach ludności, a następnie kierowano ich do ich miejsc zamieszkania na terenie Polski. W przypadku obcokrajowców, wysyłano takowych do kolejnych punktów etapowych. Jeden z nich znajdował się właśnie w Sosnowcu. W pierwszej połowie 1919 r. przebywało tam 6137 jeńców.

Punkt etapowy w tym mieście został zamknięty na jesieni tegoż roku, a to ze względu na nakazanie stronie niemieckiej zaprzestania wysyłania do Polski jeńców rosyjskich. Była to tym samym końcowa faza procesu repatriacyjnego ze strony zachodniej. W 1920 r. PU d/s PJUR na mocy uchwały Sejmu, stał się częścią Urzędu Emigracyjnego.

Podczas wojny polsko – bolszewickiej, w 1920 r., po rozbiciu armii gen. A. Denikina przez Wojsko Polskie, 2 korpus na czele z gen. M. E. Bredowem, przebywający w tym czasie na terenie Ukrainy, został zmuszony udać się w kierunku Rumunii. Nie udało się jednak rosyjskiemu oddziałowi wkroczyć na teren tegoż kraju, a to ze względu na potraktowanie go przez stronę rumuńską, podczas zbliżania się do granicy, ogniem artylerii. W zaistniałej sytuacji gen. Bredow, przy udziale dyplomacji angielskiej uzyskał pozwolenie od strony polskiej na wkroczenie na tereny kontrolowane przez Wojsko Polskie. W tym samym roku strona polska zawarła umowę z gen. Bredowem, dotyczącą warunków pobytu jego żołnierzy na terenie Polski.

Rosyjscy żołnierze mieli zostać skierowani do obozów na terenie kraju. W ramach operacji tej powołano do życia komisję ds. likwidacji oddziałów gen. Bredowa. Żołnierze rosyjscy mieli trafić do obozów w Strzałkowie, Pikulicach i Dąbiu. Problemy logistyczne, sanitarne oraz przepełnienie we wspomnianych placówkach, spowodowały, iż postanowiono stworzyć nowe obozy. Miały one zacząć działać w Aleksandrowie Kujawskim i w Sosnowcu. Jednakże ostatecznie do powstania obozu w Zagłębiu Dąbrowskim nie doszło.

O ile takowy na potrzeby żołnierzy gen. Bredowa nie został zorganizowany, o tyle internowanie oddziałów rosyjskich oraz ukraińskich, które znalazły się na terenie Polski pod koniec 1920 r., zmusiło polskie władze do otwieranie nowych obozów. Takowe powstały m.in. w: Częstochowie, Toruniu, Płocku, Radomiu i Sosnowcu. Co istotne, żołnierze oddziałów rosyjskich i ukraińskich mieli być odizolowani od jeńców wojennych czerwonoarmistów. Jednocześnie zezwolono im na utrzymanie ich dotychczasowego podziału na sotnie, pułk, bataliony itp. W obozach polecono zorganizować zajęcia gimnastyczne, sportowe, edukacyjne, kulturalne itp. Dopuszczono także możliwość udzielania internowanym przepustek umożliwiających im czasowe opuszczanie obozów.

W sosnowieckim obozie znaleźli się żołnierze ukraińscy. Pochodzili oni z oddziałów esauła Jakowlewa. W 1921 r. znajdowało się tam 736 osób.

Nieco więcej światła w kwestii obozu w Sosnowcu rzucają dokumenty z Archiwum Państwowego w Katowicach. 17 grudnia 1920 r. sosnowiecki magistrat skierował pismo do Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie (jego odpis wysłano m.in. do DOG Kielce i wojewody kieleckiego), w którym stwierdza, iż Rada Miejska Sosnowca z powodu braku żywności, obaw przed kradzieżą i bandytyzmem oraz bliskości Śląska protestuje przeciwko umieszczaniu w tymże mieście znacznej ilości jeńców i domaga się od władz uchylenia takowego zarządzenia. Z pisma rady miejskiej do magistratu wynika, iż chodziło o 3 tysiące jeńców, których określano w tym dokumencie jako petlurowców. Do prośby magistratu przychyliło się prezydium województwa kieleckiego.

24 grudnia Ministerstwo Spraw Wojskowych w telegramie do sosnowieckiego magistratu, odnosząc się do jego protestu, postanowiło zredukować ilość internowanych, którzy mieli trafić do Sosnowca z trzech do dwóch tysięcy. Jednocześnie Ministerstwo zaznaczyło, iż żołnierze gen. Jakowlewa są zdyscyplinowani, dlatego też obawy magistratu są nieuzasadnione. Zwłaszcza, że internowani będą skoszarowani oraz odpowiednio pilnowani.

Trzy dni później, ówczesny prezydent Sosnowca – Robert Niernsee w liście do Ministerstwa zgłosił swój kategoryczny sprzeciw przeciwko umieszczaniu w jego mieście awanturniczych jeńców petlurowskich. Jako powody wskazał w lakoniczny sposób sąsiedztwo Górnego Śląska oraz środowisko robotnicze. Jednocześnie Niernsee zwrócił się do wojewody kieleckiego o interwencję, informując iż Komenda Placu zażądała kwater dla ukraińskich oficerów. Magistrat jednakże takowymi kwaterami nie dysponował.

31 grudnia prezydent Sosnowca w piśmie do Ministerstwa Spraw Wojskowych, zdradzając swoją irytację, stwierdził, iż protesty magistratu w sprawie internowanych są przez Ministerstwo lekceważone. Wobec czego Niernsee zadeklarował, iż czuje się zwolniony z odpowiedzialności za negatywne skutki jakie może przynieść umieszczenie w Sosnowcu jeńców ukraińskich. Twierdził, iż ich pobyt tam, może negatywnie wpłynąć na zbliżający się plebiscyt. Prezydent Sosnowca w liście uważał, iż ukraińscy żołnierze staną sięopryszkami, okradającymi okoliczną ludność.

W piśmie z 10 stycznia 1921 r. Niernsee informował wojewodę kieleckiego, iż petlurowcy zostali umieszczeni w barakach sanacyjnych. Komenda Placu zgłosiła zapotrzebowanie na 9 kwater dla gen. Jakowlewa i jego sztabu. Kilku ukraińskich żołnierzy codziennie uzyskiwało pozwolenie opuszczenia obozu i udania się do miasta.

Wojewoda kielecki w odpowiedzi na pisma prezydenta Sosnowca, stwierdził, iż zwrócił się do Ministerstwa Spraw Wojskowych aby Petlurowcy bez względu na szarże rozlokowani byli wyłącznie w koszarach wojskowych z warunkiem ścisłego ograniczenia osobistej wolności wykonywanego przez władze wojskowe, ewentualnie aby Petlurowców przewieziono bezzwłocznie do innej miejscowości.

17 stycznia 1921 r. sosnowiecki magistrat w piśmie do szefa II Oddziału Dowództwa Naczelnego – płk Matuszewskiego, stwierdził, iż według wiedzy władz Sosnowca ukraińscy żołnierze mają być zabrani, a zamiast nich mają być przysłani żołnierze dotknięci chorobami weneryczni. W związku z tym Niernsee zwrócił się z prośbą aby pozostawić zdrowych żołnierzy i nie obciążać miasta opieką nad chorymi.

Na zdjęciu tytułowym Symon Petlura wizytuje obóz internowanych w Wadowicach. 1921 r.

Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/81/Petlura_w_Wadowicach_1921.jpg

Niniejszy artykuł został opublikowany w V tomie „Śląskiego Rocznika Fortecznego” w 2014 r.

Dariusz Majchrzak
 

Bibliografia (Wybór)

Źródła drukowane:

• Archiwum Państwowe w Katowicach, Akta Miasta Sosnowca [1845] 1902 – 1945

Opracowania:

• Grünberg K., Sprengel B., Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko – ukraińskie w X-XX w., Warszawa 2005

Karpus Z., Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918 – 1924, Toruń 1999

Źródło: Klubzaglebiowski.pl