W Królestwie Polskim oraz II Rzeczypospolitej z różnym skutkiem radzono sobie z codziennymi problemami oraz potrzebami lokalnej społeczności. Zwłaszcza tej znajdującej się w trudnej sytuacji materialnej, zdrowotnej czy też mieszkaniowej. Mowa tu zarówno o władzach lokalnych, jak również o przedsiębiorcach, zatrudniających w swoich zakładach miejscową ludność. Nie inaczej było w Grodźcu. Źródła dotyczące tego tematu są dość skąpe, jednakże te, które dotrwały do naszych czasów, pozwalają, w pewnym stopniu, przyjrzeć się temu zjawisku.

W wieku XVII, istniał w Grodźcu szpital, który spełniał rolę przytułku. Proboszcz parafii p.w. św. Katarzyny, doktor filozofii, kanonik poznański i wojnicki – ks. Tomasz Augustyn Świątkowski w testamencie, sporządzonym w 1803 r., zapisał 8 000 złotych polskich grodzieckiemu szpitalowi, zaznaczając aby ubodzy tam przebywający słuchali codziennie Mszy Świętej i odmawiali wieczorem Litanią a Najświętszej Pannie Loretańskiej. Być może ks. Świątkowski chciał tym gestem zapewnić sobie po śmierci dobre słowo u potomnych. Za życia raczej nie miał na to szans. Podczas wizytacji dekanatu siewierskiego w 1784 r. oskarżono go m.in. o: dopuszczanie się lichwy, zaniedbywanie obowiązków kapłańskich, nadmierne przebywanie w domach prywatnych, niemiłosierne traktowanie wiernych, zwłaszcza poprzez zmuszanie ich do świadczenia bardzo wysokich opłat z tytułu udzielanych sakramentów. Pokutę za swoje postępowanie grodziecki proboszcz miał odbyć w krakowskim seminarium. Prócz tego zobowiązano go do wykonania niezbędnych remontów zabudowań kościelnych w grodzieckiej części parafii p.w. św. Katarzyny. Zarządzanie wspomnianym funduszem, zapisanym w testamencie, duchowny powierzył lokalnym plebanom. W roku 1853 Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych (Rada Główna Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych) poleciła Rządowi Gubernialnemu Radomskiemu, aby ten doprowadził do wypłaty procentów od wspomnianej sumy, złożonej w Banku Polskim, dozorowi parafialnemu sprawującemu pieczę nad grodzieckim szpitalem.

Z zachowanych informacji wynika, iż był to niewielki (zapewne drewniany) budynek. Przytułek i jego mieszkańcy utrzymywali się z czynszu i jałmużny. Na początku XIX w. przebywał tam bezdomny włościanin – Jan Zerwih, z pochodzenia Ślązak. Informacje o nim dostarcza jego akt zgonu. Zerwih był włościaninem. Zmarł w roku 1811, w wieku 40 lat, w grodzieckim szpitalu, który miał zamieszkiwać. Określono go jakoubogiego dziada. Jednocześnie wspomniano, iż był bez żenny. Grodziecki przytułek działał także po zakończeniu pierwszej wojny światowej. W dwudziestoleciu międzywojennym przebywały tam m.in. dwie staruszki, pobierając od gminy zasiłki pieniężne.

Jednak nie każdy, będący w potrzebie, mógł trafić do tego rodzaju przybytku. A to ze względu na ograniczoną ilość miejsc. Byli też tacy, którzy znajdując się w trudnej sytuacji materialnej, starali się zmagać z nieprzychylnym losem na własną rękę. W 1808 r., zmarł Maciey Imieniem na Przezwisko nieznaiomy Przychodzeń do wsi Grodzca, stanu rolniczego, liczący lat szescdziesiąt i siedem z wyrzebraney Jałmuzny zyiący umarł (…) w Domu pod numerem trzecim, na końcu wsi Grodzca.

Żebractwo na wsi nie było w tym czasie zjawiskiem niezwykłym. Zwłaszcza w XVII i XVIII w. miało ono charakter masowy. Ludzie, którzy z powodu trudnej sytuacji materialnej musieli opuścić swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania, udawali się do przytułku, bądź na tzw. gościniec. Wielu z nich parało się żebractwem. Nierzadko można było spotkać ich w pobliżu kościołów, sanktuariów lub cmentarzy, czyli tam gdzie regularnie gromadziła się duża część lokalnej społeczności. Byli też tacy, którzy nie tracąc swojego domu, ze względu na niemożność wykonywania pracy, musieli podjąć się wspomnianego procederu. Najczęściej żebractwem parały się osoby w podeszłym wieku, zmuszone – ze względu na zły stan zdrowia bądź kalectwo – do rezygnacji z prowadzenia gospodarstwa.

Niekiedy starano się – choćby tymczasowo – chronić przed takim losem osoby kalekie. W roku 1866 grodziecki włościanin – Antoni Morak w pismach do Komisji Spraw Włościańskich Powiatu Olkuskiego zaznaczył, iż 18 lat wcześniej jego ojciec – Mikołaj będąc umierającym zrobił rozporządzenie swoim majątkiem (mowa tu o testamencie, czego świadkiem miał być lokalny proboszcz), według którego najstarszemu synowi, tj. wspomnianemu Antoniemu, przekazał całe gospodarstwo. Zapis obwarowany został obowiązkiem utrzymania przy sobie matki, aż do jej śmierci i urządzenia jej pogrzebu. Jak równieżwyposażenia pozostałego rodzeństwa (siostry oraz brata kaleki) a także sprawienie im wesela. Antoni po przejęciu w 1847 r. gospodarstwa, musiał w pierwszym rzędzie zająć się spłaceniem długów wynoszących ok. 60 rubli. Do tego musiał odrabiać pańszczyznę i płacić podatki. Żalił się, iż w wyniku uciążliwej pracy sam został kaleką i żebrakiem. Niestety jego matka doprowadziła do unieważnienia ostatniej woli zmarłego męża. Jej zachowanie miało być spowodowane, jak twierdził Antoni Morak, podburzeniem przez kilku lokalnych włościan. Skutkiem czego sporządziła skierowane do władz zażalenie, w którym napisała, iż jej syn (tj. Antoni) dokucza jej i że połowa gruntu należy się jej córce. Komisja po wysłuchaniu zeznań włościan przychyliła się do prośby matki.

Zdarzały się także przypadki osób, którym na czas nie udało się pomóc. W 1810 r. grodzieccy włościanie Paweł Rzadkowski i Maciej Dróżdż powiadomili proboszcza parafii p.w. św. Katarzyny – ks. Jana Szaflarskiego, iż znalezli Człowieka nieznaiomego, umarłego na gruncie Grodzieckim pod wsią Grodziec, włosów czarnych, wzrostu miernego, twarzy ogromney, lat maiącego pięcdziesiąt, który po uczynieniu visum et repertum przez Chyrurga Powiatu Pileckiego pogrzebiony iest iako od Zimna i mrozu zmarzły.

W okresie zaborów i dwudziestolecia międzywojennego, różnorakiego rodzaju pomoc, przybrała w Grodźcu profesjonalną i zorganizowaną formę. W 1909 r. rozpoczęło swoją działalność Grodzieckie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Na jego czele stanął Marceli Turski (1867 – 1933) syn Marcelego i Felicji z Zaleskich, mąż Michaliny z Korhutskich (Koshutskich), buchalter dóbr i fabryki cementu „Grodziec”, członek Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Objął on funkcję prezesa rady. Zebrania Towarzystwa (przez cały okres jego istnienia) odbywały się w budynku lokalnej szkoły, utrzymywanej przez gromadę wsi. Instytucja ta (tj. Towarzystwo) oprócz pośredniczenia w udzielaniu pożyczek, wspierała miejscowe organizacje i instytucje takie jak: Kółko Rolnicze, Ochotnicza Straż Pożarna oraz szkoła gromadzka, a także pomagała ubogim uczniom miejscowej placówki szkolnej. Proces likwidacji GTPO rozpoczął się w latach 30. Trudno jednak precyzyjnie określić, kiedy został zakończony. W dokumentach dotyczących GTPO znajdują się bilanse Spółdzielni Pożyczkowo-Oszczędnościowej w Grodźcu z lat 1941 – 1942. Niestety nie sposób czegoś więcej powiedzieć o tej instytucji, a to z powodu szczątkowej ilości źródeł.

Oprócz GTPO, w II RP, działała także Polska Chrześcijańska Kasa Bezprocentowa. Jej grodziecka filia, której lokal znajdował się przy ówczesnej ul. Piłsudskiego, obejmowała swoim zasięgiem gminy: Grodziec, Bobrowniki i Łagiszę. Celem Kasy było udzielanie bezprocentowych pożyczek Polakom wyznań chrześcijańskich na stworzenie, bądź prowadzenie różnego rodzaju przedsiębiorstw.

Pomocą potrzebującym zajmowały się także władze, powstałej w 1915 r., gminy Grodziec. Podczas pierwszej wojny światowej, w 1917 r., w grodzieckim budżecie gminnym, pojawiły się następujące pozycje: utrzymanie domu dla ubogich, zapomoga dla biednych mieszkańców gminy, koszty leczenia biednych miejscowych osób, koszty aresztu biednych miejscowych lub zaaresztowanych w gminie osób. Zaś w sprawozdaniu urzędu gminy z uchwalonego budżetu na wspomniany rok, w dziale poświęconemu szkolnictwu, pojawia się pozycja: książki dla biednych dzieci.

W roku 1916 powstała Rada Miejscowa Opiekuńcza (RMO). Zastąpiła ona Komitet Opieki nad Ubogimi, a także Komitet Żywnościowy, działający przy Radzie Wiejskiej.

 Akt zgonu osoby o nieznanych personaliach znajdujący się w księdze metrykalnej parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie-Grodźcu

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Powiatowy Związek Samorządowy Powiatu Będzińskiego – Wydział Powiatowy Będzin [1916] 1918 – 1939, sygn. 1608

Prezesem komisji był zawsze lokalny proboszcz, a jej zebrania odbywały się na plebanii. Po rezygnacji ks. Tomasika jego miejsce zajął ks. Witalis Grzeliński. W pracach komisji brali udział m.in. Ciechanowscy. Maria Ciechanowska była określana tam jako opiekunka przytułku dla dzieci bezdomnych. Według zachowanych dokumentów skupiła się na dbaniu o założoną przez siebie ochronkę. Z czasem opieką placówki zajęły się siostry pasjonistki. Ciechanowska wspierała także finansowo RMO. W roku 1918 ofiarowała 1000 marek dla jednej z jej sekcji. RMO postanowiła uczynić z niej delegata do Rady Powiatowej Opiekuńczej (RPO). Jej syn – Jan Ciechanowski (który był także przez pewien czas delegatem do RPO) negocjował z księciem Eustachym Sapiehą – prezesem Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) – pozostawienie w grodzieckiej RMO pieniędzy, osiągniętych z zabawy, urządzonej w Grodźcu w 1918 r., podczas Wielkiej Kwesty Ogólnokrajowej. RMO zajmowała się przede wszystkim wspieraniem finansowym dwóch przytułków dla dzieci oraz ubogich. W pracach RMO nie brał udziału przedstawiciel włościan. Nominowany przez RPO na to stanowisko Stanisław Morak, z bliżej nieznanych powodów, nie pojawiał się na spotkaniach organizacji.

W roku 1927 w Grodźcu zaczęła działać Miejscowa Komisja Opieki Społecznej. Na terenie gminy powołano do życia jeden okręg opiekuńczy. Między innymi Komisji powierzono zadanie pozyskania funduszy na utrzymanie w grodzieckim przytulisku dla starców dwóch staruszek. A także opiekę nad kobietą i jej czwórką dzieci. Jej mąż znajdował się w więzieniu, a ona sama pozostała bez środków do życia. Najważniejsze wydatki Komisji dotyczyły utrzymania wspomnianego przytuliska dla starców, w razie zaistniałej konieczności wsparcia ubogich grodźczan, prowadzenia akcji dożywiania dzieci uczęszczających do przedszkoli oraz zakupu ubrań dla ubogiej młodzieży.

Z czasem we wsi zaczął działać opiekun społeczny. Zajął się rodziną, która przez kilka miesięcy mieszkała w szopie. Umieszczono ją w specjalnie wynajętym lokum, za które czynsz zobowiązała się płacić gmina.

W roku 1925 rada gminna postanowiła przekazać pieniądze na utrzymanie znalezionego sześciomiesięcznego niemowlęcia. Rozpatrywano także wyasygnowanie stałej subwencji na kuchnię dla głodnych, a także rozpoczęto poszukiwanie lokali dla przytuliska dla starców i domu noclegowego. Warto w tym miejscu nadmienić, iż w okresie dwudziestolecia międzywojennego istniał w Grodźcu dom noclegowy dla biednych podróżnych. Niestety z powodu luk w źródłach, trudno powiedzieć o nim coś więcej. W 1928 r. Rada wysłała chorowite dzieci na kolonie letnie. Dwa lata później uchwalono bezpłatne dożywianie bezrobotnych i ich dzieci. Na tym polu udzielała się także Maria Ciechanowska, która zaangażowana była w organizację punktów żywnościowych „Kropla Mleka”.

Jednocześnie dbano o młodzież, która korzystała z edukacji. Grodziecki dozór szkolny, który był instytucją społeczną, miał możliwość wspierać finansowo niezamożnych uczniów. Fundusze na ten cel znajdowały się w budżecie przeznaczonym na szkolnictwo, a uchwalonym przez radę gminną.

Wspomniana rada gminna, co jakiś czas, pokrywała koszty leczenia ubogich mieszkańców gminy. Były to wizyty zarówno w szpitalach powszechnych jaki i specjalistycznych, np. dla psychicznie chorych w Tworkach. W roku 1924 miejscowemu felczerowi wypłacono wynagrodzenie za wykonanie szczepień ochronnych przeciwko ospie. Na marginesie należy dodać, iż gmina posiadała również fundusze na sfinansowanie (w razie zaistnienia takiej potrzeby) usług akuszerki. Podczas dwudziestolecia międzywojennego oprócz dwóch lekarzy i takiej samej ilości felczerów, pracowało w Grodźcu 6 akuszerek. Jedna szpitalna oraz pięć wolno praktykujących.

Co istotne, planowano także zakup (wraz z sąsiednimi gminami) karetki konnej dla chorych epidemicznych. Miał on zostać dokonany po wybudowaniu domu gminnego, w pobliżu którego przewidziano miejsce postoju karetki. Ostatecznie nie doszło do realizacji obu przedsięwzięć.

W roku 1931 gmina postanowiła zwolnić inwalidów wojennych od świadczeń drogowych oraz zaprzestać wyznaczania ich do tzw. wart nocnych. Jako uzasadnienie decyzji podano względy humanitarne. Warto w tym miejscu przywołać przykład Jana Drozdowskiego. Dane na jego temat podaje lista rewizyjno-lekarska z 1933 r. Urodził się w 1898 r. w Dobrowodach. Mieszkał w Grodźcu przy ówczesnej ul. 1 Maja. Był żonaty. Z zawodu kupiec. Podczas pierwszej wojny światowej, w stopniu szeregowca, służył w austriackim 57. Pułku Piechoty. W 1916 r., podczas walk z wojskami rosyjskimi, został ranny odłamkiem granatu. Od 1917 do 1921 r. przebywał w Zakładzie dla Inwalidów Wojennych. W 1932 r. Urząd Wojewódzki Kielecki (Wydział Pracy i Opieki) przyznał mu dodatek na utrzymanie psa-przewodnika. Był on niezbędny z uwagi na pozostałości po zaćmie w lewym oku oraz zanik prawej gałki ocznej.

W roku 1925 zarząd Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń, po śmierci swojego głównego buchaltera – Stefana Borysowicza, który pracował w nim od początku działalności przedsiębiorstwa, postanowił pokryć koszty leczenia żony zmarłego. Jej stan psychiczny, po śmierci męża, pogorszył się na tyle, iż musiała trafić do specjalistycznej placówki. Synowi zmarłego postanowiono zapewnić możliwość kontynuowania studiów (poprzez ich finansowanie) w Wyższej Szkole Leśnej. Przedsiębiorstwo podjęło wspomniane kroki ze względu na fakt, iż po śmierci Borysowicza jego rodzina została bez środków do życia.

Należy w tym miejscu nadmienić, iż pracownicy kopalni „Grodziec II” (której właścicielem było Grodzieckie Towarzystwo Kopalń) mieli zagwarantowaną stałą opiekę medyczną. W okresie zaborów, oprócz budynków mieszkalnych dla pracowników oraz placówki szkolnej, przedsiębiorstwo wybudowało także ambulatorium i szpital. Lekarz negocjujący w 1899 r. ze Stanisławem Skarbińskim seniorem warunki ewentualnej posady w Grodzieckim Towarzystwie Kopalń zadeklarował, iż może on trzy razy tygodniowo (w budynku ambulatorium) przyjmować robotników oraz ich rodziny. Pozostałe dni tygodnia miał przeznaczone na wizyty u chorych w ich domach. Za poradę w ambulatorium wspomniany lekarz żądał 35 kopiejek, a w mieszkaniu chorego (w Grodźcu lub okolicznych wsiach) kopiejek 75. Gdyby zaistniała potrzeba wykorzystania transportu zaznaczył, iż nie będzie pokrywał z własnych funduszy kosztów furmanki. Do porad lekarskich zaliczył wszelkie rękoczyny chirurgiczne i położnicze.

Ambulatorium Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Stan przed 1939 r.

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

 Dawne ambulatorium Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Stan obecny.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Na zdjęciu tytułowym Szpital Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Stan przed 1939 r. (Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Akta Gminy Grodziec 1831 – 1939
• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]
• Powiatowy Związek Samorządowy Powiatu Będzińskiego – Wydział Powiatowy Będzin [1916] 1918 – 1939
• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939

2. Archiwum Parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu:

• Księgi metrykalne

II. Opracowania i czasopisma:

1. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis

Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014

Źródło: klubzaglebiowski.pl

W wieku XIII Grodziec, obecnie dzielnica Będzina, stanowił własność klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Przypuszcza się, iż mógł on zostać nadany klasztorowi przez Mieszka Plątonogiego, bądź jego syna Kazimierza I.

Według kronikarza Jana Długosza miały go otrzymać od jednego z książąt piastowskich w zamian za dziesięciny z dwunastu wsi, w kasztelanii bytomskiej. Owe dziesięciny przeznaczono na konserwację zamku siewierskiego. W Liber Beneficiorum dioecesis Cracoviensis znajduje się następująca informacja dotycząca Grodźca i norbertanek: Haec villa in terra Szewyeriensi posita, asseritur esse data monasterio Zwyerzynensi per ducem Thesznensem, cum omni iure ducali, pro decimis manipularibus, videlicet: Lagisza, Strzeszowicze, Woykowicze, Nova villa, Szanczow, Dobyeslawicze, Pyrzowicze, Dambye, Myszkowicze, Gora, Gawszicze, Thomkowicze. W źródle tym wymienione są wsie, które stały się elementem wspomnianej zamiany. Mowa tu o: Łagiszy, Strzyżowicach, Wojkowicach, Nowej Wsi, Sączowie, Dobieszowicach, Pyrzowicach, Dąbiu, Myszkowicach, Górze, Gawszycach i Tąpkowicach.

Nieco inna wersja, opisująca genezę nabycia Grodźca przez zgromadzenie zakonne, znajduje się w XVII – wiecznym rękopisie klasztornym, którego analizą zajmował się swego czasu Maciej Mączyński. Nosi on nazwę Zebranie zapisów przez różnych Ich MMści na Dobrach swych Klasztorowi Zwierzynieckiemu zapisanych dla Informacji i prędszego ich w Aktach Grodzkich znalezienia wyterminowane In Anno Domini 1684.

A oto fragment odnoszący się do Grodźca: potrzeba y to wiedziec iako grodziec w dziedzictwo Klasztorne przyszedł, bo tę opinią maia Obywatele Xięstwa Siewierskiego, ze ten Grodziec Xiązę siewierskie dał Klasztorowi iakoby zakupuiąc dziesięciny po niektórych Wsiach xiązęcych Klasztorowi nalezących. Zle to rozumieją, bo Klasztor otrzymał Grodziec od szlachcica obywatela Xięstwa Siewierskiego per Commutationem za Czatkowice. Nayduie się o tym Akt w Xięgach Ziemskich Krakowskich. Wspomniany akt miał pochodzić z 1476 r., a szlachcic, który brał udział w tej transakcji zapisany jest w rękopisie jako Petrus de Dobromirsech.

Osobę, która była autorem, bądź autorką tegoż rękopisu można podejrzewać o nieznajomość historii klasztoru, a zwłaszcza dziejów jej gospodarczej części, a także wyciąganie błędnych wniosków wynikających z nieumiejętnej analizy wertowanych dokumentów. Gromadząc ważne informacje dotyczące klasztoru chciała mu się z pewnością przysłużyć. Niestety narobiła sporo bałaganu.

Otóż w XV wieku norbertanki zastawiły Grodziec Piotrowi Dobromirskiemu, za co otrzymały od niego część Czatkowic. Przytoczony z rękopisu fragment należy traktować jako kolejny etap transakcji pomiędzy klasztorem a szlachcicem, a nie jako akt na mocy którego norbertanki pozyskały Grodziec.

Na początku wieku XIV znajdowały się tu: młyn, karczma, staw rybny, a także ogród. Według historyka Jerzego Rajmana była to największa wieś w domenie klasztoru norbertanek. Jan Długosz wspomina o osiemdziesięciu łanach kmiecych (1 łan kmiecy = 3,96 ha) w Grodźcu, co świadczy, iż był to naprawdę spory nabytek.

Warto pamiętać, że to właśnie dzięki norbertankom Grodziec przed 1301 r. został lokowany jako wieś na prawie niemieckim. Zaś tzw. zasadźca, który podjął się tego zadania otrzymał w zamian dziedziczne sołectwo. Pierwszym, znanym sołtysem Grodźca był niejaki Lambek, wymieniony w dokumencie z 1301 r. Grodziecki sołtys posiadał w ramach sołectwa: 4 łany roli będące wolne od czynszu, karczmę, połowę młyna oraz połowę stawu, ogród, łąkę (zwaną łąką Rudolfa) a także las (zwany Chawlas). Grodziecki sołtys otrzymywał także 1/3 wszystkich opłat sądowych.

W XVI w. grodzieccy chłopi, których wieś była dzierżawiona wówczas przez patrycjusza krakowskiego Mikołaja Baranowskiego, nie zgadzali się z nałożonymi na nich nadmiernymi ich zdaniem obciążeniami. Ówczesny biskup krakowski (a następnie arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski) Piotr Gamrat w 1542 r. na prośbę szlachty siewierskiej i klasztoru zwierzynieckiego wydał ordynację obowiązującą w całym księstwie siewierskim, w której zapisano m.in., iż wymiar renty odrobkowej (pańszczyzny) z łanu miał wynosić 18 dni w roku. Co istotne, nie mógł on być wydłużany (poza tzw. robocizną) przez miejscową szlachtę.

Jedną z najbardziej znanych ksieni w dziejach klasztoru norbertanek była Dorota Kątska, urodzona w 1558 r. Pochodziła prawdopodobnie z Kątów. W wieku ośmiu lat trafiła na naukę i wychowanie do klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu. Około trzynastu lat później została przyjęta do tegoż zgromadzenia. W 1583 r. złożyła śluby zakonne. Następnie w 1591 r. została ksienią norbertanek z nominacji biskupa Piotra Myszkowskiego. Decyzja ta spotkała się z krytyką sióstr zakonnych. Jednakże ich oficjalny sprzeciw nie wpłynął na zmianę przełożonej konwentu.

Dzięki licznym posunięciom o charakterze gospodarczym Kątska wydostała klasztor z materialnego kryzysu w jakim się wówczas znajdował. Oprócz zmiany polityki wobec dóbr klasztornych, doprowadziła m.in. do budowy w Krakowie kościoła, a także klasztoru p.w. św. Norberta, jak również rozbudowy kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela i p.w. św. Augustyna oraz kościoła p.w. św. Salwatora.

W roku 1637 Dorota Kątska wzniosła w Grodźcu niewielką świątynię pod wezwaniem swojej imienniczki. Rok później kościół został konsekrowany przez biskupa sufragana krakowskiego Tomasza Oborskiego. Wówczas wzgórze nosiło nazwę Amoena (Wesoła). Z czasem nazwa ta przestała być używana i zastąpiła ją nowa, tj. wzgórze św. Doroty, bądź jak wolą inni Dorotka. Niekiedy w źródłach pojawia się także określenie: góra św. Doroty. My jednak bądźmy wierni faktom i pozostańmy przy nazywaniu tego miejsca wzgórzem.

Trudno jednoznacznie stwierdzić dlaczego siostra przełożona zakonnic postanowiła właśnie w Grodźcu wybudować kościół. Niewykluczone, iż powodem była osoba dziekana dekanatu bytomskiego, ówczesnego proboszcza grodzieckiej parafii – Wojciecha Lipnickiego, który jak można przypuszczać był ceniony przez ksienię zarówno jako duchowny jak i osoba dbająca o materialne zaplecze parafii.

Oto jak w XVII w. wyglądał nowo wybudowany w Grodźcu kościół p.w. św. Doroty: Wzniesiony (…) z cegły i kamienia łamanego, na podstawie prostokąta z półokrągłą absydą o sklepieniu kolebkowym, z wieżą nad głównym wejściem. Całość w stylu barokowym. Wnętrze wykończono (…) drewnem, pokrytym malowidłami bogato złoconymi. Miał po cztery okna na ścianach północnej i południowej, i jedno na wschodniej ukryte za głównym ołtarzem, wszystkie zabezpieczone okiennicami. Oprócz głównego wejścia w ścianie zachodniej były jeszcze dwa boczne. W ołtarzu głównym umieściła ksieni swoją patronkę, w bocznych Przemienienie Pańskie i Matkę Najświętszą. Ołtarze miały kamienne mensy i były poświęcone. Kościółek został kompletnie urządzony: ambona, dwa chóry – mniejszy i większy, ławki, wszystko zdobione. W wieży znajdowała się mała izdebka z kominkiem i druga dobrze zamykana, gdzie w dwóch skrzyniach składano paramenta. Na szczycie zawieszono dzwon. Wokoło cmentarz obwiedziono murem, pokrytym gontami; w murze była jedna brama z dobrym zamkiem.

Sprawa wymienionego tu cmentarza może dzisiaj budzić kontrowersje, ponieważ na chwilę obecną nic nie wiemy o istnieniu w tym miejscu pochówków z XVII bądź XVIII w. Niekoniecznie musiały tam się znajdować. Być może wyznaczono jedynie miejsce na ewentualne grzebanie zmarłych (na przykład duchownych z lokalnej parafii) w razie zaistnienia takiej potrzeby.

Budowa świątyni w Grodźcu nie była jedynym pomysłem przedsiębiorczej norbertanki. W rękopisie klasztornym z drugiej połowy XVII w. dotyczącym klasztoru norbertanek mowa jest, iż ksieni Dorota Kątska kazała słudze klasztornemu – Marcinowi Lipnickiemu, aby ten w Grodźcu wybudował m.in. browar. Źródła milczą na temat wspomnianego Marcina Lipnickiego. Za to wiadomo, iż w latach 1622 – 1657 proboszczem w Grodźcu był wspomniany wcześniej Wojciech Lipnicki, który wyremontował kościół p.w. św. Katarzyny, zbudował plebanię, rezydencję dla kapelana, stajnię i stodołę. Został także pierwszym prebendarzem kościoła p.w. św. Doroty. To właśnie za czasów jego posługi w grodzieckiej parafii, przy kościele p.w. św. Katarzyny powstało Bractwo Świętych Aniołów Stróżów. W grodzieckiej kronice parafialnej pojawia się zapiska z drugiej połowy XVII w., dotycząca niewielkiego browaru i słodowni. Miał on funkcjonować w Grodźcu właśnie za czasów probostwa ks. Lipnickiego.

W wydanym w 1615 r. Kathalogu abo summariuszu Zywotow SS. Panien Zakonnych Ordinis Praemonstratensis z Kroniki tegoż Zakonu… przetłumaczonym przez norbertanina Tomasza Romana, zawarty jest krótki opis Kątskiej, której dzieło to dedykował: Dorota Kącka panna w tym klasztorze, Wodzem iest bo cnot y matką w tey mierze Przykładem oney wielkiey męczenniczki, Sposabia Panu panieńskie kwiateczki.

Dorota Kątska dbała nie tylko o zachowanie godnego poziomu życia zakonnego, ale również troszczyła się o chorych, ubogich oraz więźniów, starając się im zapewnić właściwą opiekę. Uzupełniła także klasztorną bibliotekę i doprowadziła do przetłumaczenia na język polski Statuta renovata Candidissimi et Canonici Ordinis Praemonstratensis. Ksieni zmarła w 1643 r. Do naszych czasów zachował się kielich ufundowany przez Dorotę Kątską oraz XVII-wieczny obraz przedstawiający jej osobę. Portret ten znajduje się w posiadaniu klasztoru, któremu poświęciła swoje życie. Być może kiedyś jego kopia trafi do Grodźca. To już jednak zależy od mieszkańców obecnej dzielnicy Będzina.

Grodziecki nabytek był wizytowany przez kolejne ksienie co roku. Na miejscu obecny był administrator grodzieckich dóbr. Zdarzały się jednak sytuacje kiedy zwierzynieckie zakonnice opuszczały krakowski klasztor i pomieszkiwały w Grodźcu przez dłuższy czas. Było to spowodowane zarazą w Krakowie, która miała miejsce w 1652 r. oraz wybuchem drugiej wojny północnej.

W 1690 r. w Grodźcu znajdowały się: sołectwo, kościoły p.w. św. Katarzyny i p.w. św. Doroty, młyn, folwark, a także dziesięć gospodarstw jedno- i szesnasto półłanowych. W XVIII w. spłonął drewniany kościół p.w. św. Katarzyny. Budowa nowej, murowanej świątyni została zakończona w 1729 r. Potwierdza to praca ks. Jana Wiśniewskiego, dotycząca diecezji częstochowskiej, która została opublikowana w 1936 r. oraz wydaniePrzeglądu Katolickiego z 1898 r., który oprócz wspomnianej daty podaje również dokładny rok pożaru plebanii i archiwum parafialnego (1628 r.).

Grodziec znajdował się w rękach norbertanek aż do czasów zaborów. Schyłek XVIII wieku był definitywnym końcem związków tego zgromadzenia z Grodźcem. Pamięć o nim jednak przetrwała kolejne zmiany ustrojów, granic i wojenne zawieruchy.

Na koniec chciałbym podziękować Panu Maciejowi Mączyńskiemu za cenne materiały i informacje na temat tytułowych norbertanek, dzięki którym niniejszy artykuł zyskał na wartości merytorycznej.

Na zdjęciu: Ksieni Dorota Kątska (Źródło: „Nasza Przeszłość”, 1977, T. 47) 

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach

• Parafia Rzymskokatolicka Grodziec 1663 – 1939

II. Źródła drukowane:

1. Jana Długosza, kanonika krakowskiego dzieła wszystkie, T. 9, Joannis Długosz senioris canonici cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis nunc primum e codice autographo editus, T. 3, Monasteria, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1864

III. Opracowania i czasopisma:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
2. Mączyński M., Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu, Kraków 2005
3. „Nasza Przeszłość”, 1977, T. 47
4. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Warszawa 1993
5. Rajman J., Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993
6. Rajman J., Pogranicze śląsko – małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998
7. Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, oprac. Z. Noga, Katowice 1994
8. Wiśniewski J., Diecezja Częstochowska: opis historyczny kościołów i zabytków w Dekanatach Będzińskim, Dąbrowskim, Sączowskim, Zawierckim i Żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936
9. Zagłębie Dąbrowskie zanim powstało. Od pradziejów do końca XVIII wieku, praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2007

Źródło: klubzaglebiowski.pl