W dniu 27 kwietnia 2018 roku w I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Będzinie odbyło się uroczyste zakończenie edukacji przez klasy trzecie. Podczas tego wydarzenia miało miejsce wręczenie nagrody im. Stanisława Skarbińskiego dla najlepszego „ścisłowca” szkoły.

Nagroda ta została ustanowiona w obecnym roku kalendarzowym. Przyznano ją uczniowi liceum, który wykazał się ponadprzeciętnymi zdolnościami oraz osiągnięciami na polu przedmiotów ścisłych. Jedną ze współfundatorek nagrody jest potomkini jej patrona tj. dr inż. Dorota Starościak. Pomysł corocznego fundowania nagrody dowodzi, że w Zagłębiu Dąbrowskim można w pożyteczny sposób połączyć wiedzę o przeszłości regionu z uznaniem dla teraźniejszości. Tak moim zdaniem można definiować lokalny patriotyzm. Poprzez wspieranie i docenianie młodych talentów. Osób z pasją, wiedzą i umiejętnościami. Ludzi, którzy są naszą, wspólną przyszłością.

Przypominać Zagłębiakom o ich przeszłości nie było i nie jest łatwo. Ale moim zdaniem warto wykonywać tę pracę. Kilka lat temu o Stanisławie Skarbińskim w naszym regionie wiedziało tylko kilka osób, które można było policzyć na palcach jednej ręki. Dzisiaj ta sytuacja, choć daleka od ideału, wygląda o wiele lepiej. Rozmowy z urzędnikami, historykami, miejsca pamięci, kwerendy w archiwach, wystawy, prelekcje, publikacje naukowe i popularnonaukowe. To wszystko złożyło się na tytułowe przywracanie pamięci. Tak ważnej dla regionalnej tożsamości. Przyjrzyjmy się pokrótce jak sukcesywnie przypominano o Skarbińskim. Nie tylko nad Brynicą.

W roku 2013, na Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, w filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu oraz w Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej miały miejsce wystawy poświęcone rodzinie Skarbińskich. Cykl wystaw nosił tytuł: „Skarbińscy – przemysłowa elita Zagłębia”. Materiałów do niej użyczyli prawnuczka Stanisława Mariana Skarbińskiego – Dorota Starościak oraz Filip Wach. Oprawą graficzną zajęła się Anna Badowska. W tym samym roku patronami placu znajdującego się przy filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu stali się właśnie Skarbińscy. W 2014 r. w budynku I L. O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie Dorota Starościak, wraz z ówczesnym starostą będzińskim, dokonała odsłonięcia tablicy upamiętniającej Stanisława Skarbińskiego. Jej poświęcenia dokonał proboszcz parafii p.w. św. Trójcy w Będzinie – ks. Andrzej Stępień. Uroczystość ta zorganizowana przez będzińskie liceum oraz Wyższą Szkołę Biznesu w Dąbrowie Górniczej, połączona była z seminarium naukowym dotyczącym przedsiębiorców i społeczników w historii Zagłębia Dąbrowskiego oraz debatą uczniów będzińskiego liceum na temat tożsamości zagłębiowskiej. Kilka miesięcy później dokonano uroczystego odsłonięcia symbolicznej tablicy poświęconej Skarbińskiemu w filii Ośrodka Kultury w Będzinie – Grodźcu. W tym samym roku ukazała się książka Doroty Starościak poświęcona Skarbińskim i rodom z nimi związanym – „W dziełach swoich… Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku”. Jest ona efektem wieloletnich poszukiwań i analiz źródeł historycznych w archiwach państwowych, kościelnych i prywatnych.

Kim był Stanisław Skarbiński ? Czego dokonał ? I co go wiąże z Zagłębiem Dąbrowskim oraz będzińskim „Kopernikiem” ? Tego dowiecie się Państwo z biogramu  zamieszczonego poniżej. Serdecznie zapraszam do lektury.

Stanisław Marian Skarbiński urodził się w roku 1856 w Krakowie, jako syn Feliksa Skarbińskiego juniora i Wiktorii z Hanickich. Ojciec Stanisława był lekarzem, zaś dziadek (Feliks Skarbiński senior) pełnił funkcję urzędnika rady miasta Krakowa. Feliks Skarbiński junior zmarł w wyniku epidemii cholery w Siewierzu, gdzie mieszkał i pracował.

W 1874 r. S. Skarbiński ukończył I Cesarsko – Królewską Wyższą Szkołę Realną w Krakowie. Następnie podjął studia na politechnice w Wiedniu – K. K. Technische Hochschule (gdzie został wpisany w poczet słuchaczy Maschinenbauschule), które ukończył z wynikiem bardzo dobrym.

W 1878 r., po powrocie do Krakowa, świeżo upieczony inżynier podjął praktykę jako konstruktor w biurze technicznym Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie. Z pracy tej rok później zrezygnował na własne żądanie. Jednakże – co warto podkreślić – od swojego pracodawcy otrzymał pozytywną oceną potwierdzającą jego umiejętności oraz „gorliwość w pracy”. Kolejnym miejscem praktyki S. Skarbińskiego była Fabryka Maszyn Parowych i Odlewni Orthwein Markowski i Karasiński w Warszawie. Zakończył ją w 1880 r.

W tym samym roku S. Skarbiński uzyskał posadę dyrektora naczelnego fabryki cementu portlandzkiego, w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu. Jej właścicielem był Stanisław Ciechanowski, syn Jana Jakuba Ciechanowskiego herbu Skarbień – pomysłodawcy, inwestora i pierwszego właściciela cementowni, będącego jednocześnie nabywcą dóbr Grodziec. Niewykluczone, że obaj panowie – jak sugeruje Dorota Starościak – poznali się za pośrednictwem Alfonsa Kropiwnickiego (1803 – 1881), który znał się z Janem Ciechanowskim, a przy tym był dziadkiem narzeczonej S. Skarbińskiego – Izabelli Żychlińskiej.

Podczas swojej pracy w cementowni, S. Skarbiński przyczynił się do usprawnienia jej pracy i zwielokrotnienia produkcji. Jego pensja na początku wynosiła 1500 rb. rocznie. Po roku pracy od każdej, sprzedanej beczki otrzymywał dodatkowo 2,5 a z czasem 5 kop. Jeśli chodzi o delegacje służbowe, przyznany S. Skarbińskiemu ryczałt wynosił 3 do 5 rb. za każdy dzień podróży, w zależności od wymaganej do przebycia odległości. Zapewniono mu również zwrot kosztów w przypadku podróży koleją drugiej klasy, a także bezpłatne mieszkanie wraz z opałem.

W roku 1882 S. Skarbiński ożenił się z Izabellą Jadwigą Aleksandrą Żychlińską, córką Ludwika Żychlińskiego i Jadwigi Zofii Izabelli z Kropiwnickich. Mieli dwoje dzieci: Jadwigę Różę Stanisławę i Stanisława Mariana juniora.

Ważnym dowodem zaufania S. Ciechanowskiego do S. Skarbińskiego była udzielona mu, przez właściciela grodzieckiego majątku w 1884 r., plenipotencja, na mocy której  Ciechanowski upoważnił Skarbińskiego m.in. do zakupu w jego imieniu praw do eksploatowania pokładów węgla kamiennego, galmanu, rudy ołowianej oraz innych kopalin w granicach Królestwa Polskiego oraz ponoszenia kosztów jakie się tym wiązały, a także reprezentowania S. Ciechanowskiego u władz górniczych, a także u innych urzędników państwowych w tej kwestii. Ponadto S. Skarbiński był upoważniony do podejmowania decyzji w kwestiach transakcji związanych z handlem cementem z grodzieckiej fabryki. S. Ciechanowski upoważnił także S. Skarbińskiego do „(…) stawania osobiście w Sądach we wszelkiego rodzaju sprawach, wnoszenia skarg i obrony praw jego i do zastępowania siebie we wszystkich kwestyach odnoszących się do ogólnego zarządu i administracji dóbr Grodziec. Co zaś tak ustanowiony pełnomocnik Stanisław Skarbiński sam lub przez swego substytuta na zasadzie tej plenipotencyi zdziała, wszystko to zeznawający Stanisław Ciechanowski za ważne i siebie obowiązujące przyjąć deklaruje (…)”.

W roku 1886 S. Skarbiński do obowiązków dyrektora grodzieckiej cementowni dołączył także powinności wynikające z powierzonego mu we wspomnianym roku kierownictwa nad lokalną kopalnią węgla kamiennego „Maria” (późniejszy „Grodziec I”). Stanowisko to sprawował do 1914 r.

W 1899 r. rozpoczęło działalność Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych, którego statut został zatwierdzony dwa lata wcześniej. S. Skarbiński objął w nim funkcję dyrektora zarządzającego. Jednocześnie był posiadaczem 200 akcji przedsiębiorstwa. Jego podpis widnieje na akcjach Grodzieckiego Towarzystwa, wyemitowanych w roku 1922.

Ważna pozycja w życiu ekonomicznym Grodźca czyniła z niego osobę publiczną. W 1912 r. Stanisław Skarbiński wraz ze Stanisławem i Janem Ciechanowskimi, proboszczem grodzieckiej parafii p.w. św. Katarzyny – ks. Wincentym Chelińskim, pracownikami grodzieckich zakładów oraz częścią lokalnych włościan utworzyli grodziecką Ochotniczą Straż Ogniową. Udział w Straży S. Skarbińskiego oraz Ciechanowskich miała charakter symboliczny. Zależało im na wsparciu podjętej inicjatywy, a następnie jej realizacji. Zwłaszcza, iż napotykała ona opór części grodzieckich włościan, obawiających się zobligowania ich do ponoszenia dodatkowych wydatków związanych z tym przedsięwzięciem.

W czasie pierwszej wojny światowej S. Skarbiński zgodził się pełnić obowiązki prezesa Rady Okręgowej Władz Obywatelskich. Sprawując tę funkcję, czynił starania u władz okupacyjnych o poprawę zaopatrzenia mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego oraz zabezpieczenie przed zniszczeniem lokalnych zakładów.

2 sierpnia 1915 r., na podstawie rozporządzenia niemieckiego naczelnika powiatu będzińskiego – Roberta Büchtinga z 15 lipca 1915 r., S. Skarbiński zwołał w Grodźcu zebranie gminne. Wspomniane rozporządzenie przewidywało m.in. wydzielenie z gminy Gzichów: Małobądza i Gzichowa, a następnie włączenie ich do Będzina. Z gzichowskiej gminy wydzielono także Grodziec i stworzono z niego samodzielną gminę, do której włączono Gródków oraz Łagiszę. Jednocześnie gmina Gzichów uległa likwidacji. Na przywołanym powyżej zebraniu gminnym wybrano wójta gminy Grodziec. Został nim Stanisław Ciapała. Ławnikami zostali Szymon Kuchta oraz Roman Plech. Rolę pisarza gminnego pełnił wówczas Józef Pogorzelski. Trudno powiedzieć dlaczego realizacji takiego zadania nie powierzono właścicielowi grodzieckiego majątku – S. Ciechanowskiemu. Niewykluczone, iż to on wydelegował do tego zadania S. Skarbińskiego. Ewentualnie strona niemiecka to właśnie w nim widziała partnera do ewentualnych rozmów i współpracy w sprawach dotyczących Grodźca. W lipcowym rozporządzeniu R. Büchting pisze tylko, iż „zwołanie i kierowanie zebraniami poruczyłem specyalnymi listami pewnym osobom. Zastrzegam sobie zatwierdzenie wybranego wójta i obydwuch ławników z każdej gminy”.

Jeszcze przed wybuchem wojny S. Skarbiński założył Kieleckie Towarzystwo Akcyjne Przemysłu Górniczego, Żelaznego i Leśnego. Działał także (od 1910 r.) w Radzie Zjazdów Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Królestwa Polskiego. W 1915 r., po śmierci swojego poprzednika na tym stanowisku – Juliana Strasburgera, został prezesem Rady. S. Skarbiński sprawował także powinność prezesa dozoru kościelnego parafii p.w. św. Katarzyny w Grodźcu, której kolatorem był Stanisław Ciechanowski. W późniejszym czasie S. Skarbiński był także założycielem Związku Ubezpieczeniowego Przemysłowców Polskich. Znalazł się on w radzie nadzorczej tejże instytucji. W 1921 r. oprócz niego zasiadali w niej: Alfred Biederman, Stanisław Gustaw Brun, Karol Teodor Buhle, Edward Geisler, Juliusz Heinzel, Józef Kernbaum, Maks Kernbaum, Feliks Krusche, Andrzej książę Lubomirski, Maciej Rogowski, Michał Ordęga, Ludwik Pannenko, Jan Patzer, Tadeusz Popowski, Maurycy Poznański, Alfons Severin, Karol Scheibler i Edward Werner. S. Skarbiński był również prezesem Rady Będzińskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, a także współzałożycielem Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń „Polonia”.

Oprócz działalności zawodowej S. Skarbiński udzielał się także społecznie. Przez wiele lat sprawował funkcję prezesa Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Grodźcu. Od 1906 do 1924 r. piastował stanowisko prezesa Rady Opiekuńczej, powstałej w 1902 r., 7-klasowej Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców w Będzinie. Obecnie to I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika. Rada sprawowała pieczę m.in. nad kwestiami finansowymi oraz kadrowymi, a także sprawami wyposażenia szkoły i jej remontami. W roku 1916 Zgromadzenie Kupców, do którego należał, chciało powierzyć mu funkcję Starszego Zgromadzenia, ale S. Skarbiński odmówił argumentując swoją decyzję złym stanem zdrowia. Wspomnianą szkołę przemysłowiec wspierał finansowo, również poprzez Grodzieckie Towarzystwo, które ofiarowało fundusze dla ubogich uczniów będzińskiej placówki. W 1910 r. Rada Opiekuńcza szkoły powołała do życia fundusz stypendialny, w celu pokrycia kosztów czesnego dla jednego, ubogiego ucznia. Co ciekawe pierwszeństwo otrzymania takiej pomocy mieli synowie robotników i pracowników umysłowych z grodzieckich zakładów oraz grodzieckich włościan. Drugi fundusz powstał rok później. Składały się na niego datki członków Rady Opiekuńczej, w tym S. Skarbińskiego, który ofiarował na ten cel 500 rb. Najprawdopodobniej to z jego inicjatywy w Grodzieckim Towarzystwie powstały dwa fundusze dla wspomnianej szkoły. Jeden dla samej placówki, a drugi dla Towarzystwa Pomocy dla Niezamożnych Uczniów Będzińskiej 7-klasowej Szkoły Handlowej.

Swoistą ciekawostką jest aktywność polityczna S. Skarbińskiego. W 1918 r., jako kandydat, wziął udział w wyborach do Rady Stanu. Został wybrany do niej w okręgach częstochowskim i piotrkowskim. Był to jednak epizod w jego życiorysie. Nic nie wiadomo o tym aby w późniejszym okresie brał on udział w życiu politycznym. Jego biografia wskazuje na to, iż raczej unikał angażowania się w sprawy związane z polityką.

S. Skarbiński był współzałożycielem Akademii Górniczej w Krakowie (obecna Akademia Górniczo – Hutnicza), a także pomysłodawcą i współfundatorem bursy studenckiej w Krakowie, przy ul. Gramatyki 10. W 1919 r. Rada Zjazdów Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Królestwa Polskiego stworzyła fundusz, mający na celu wspierać finansowo studentów Akademii Górniczej. S. Skarbiński objął funkcję przewodniczącego Prezydium Kuratorium Finansowego, które miało dbać o rozwój uczelni. W pierwszej połowie lat 20. XX w. doprowadził do dobrowolnego opodatkowania wszystkich kopalń. Uzyskana suma miała posłużyć budowie domu profesorskiego oraz laboratorium maszynowego na potrzeby Akademii Górniczej. W 1923 r. uczelnia nadała S. Skarbińskiemu doktorat honoris causa. W następnym roku został on odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Otrzymaną od Rady Zjazdów nagrodę w wysokości 15 tys. zł., zasilił z funduszy własnych o 3 tys. zł i przekazał na fundusz stypendialny Akademii.

Na początku lat 20. XX w. S. Skarbiński postanowił przejść na emeryturę i w tej kwestii porozumiał się z Zarządem Grodzieckiego Towarzystwa. W 1923 r. Zarząd przedsiębiorstwa przygotował szczegółowe warunki jego emerytury oraz pomocy wdowie po jego śmierci. Jednakże sprawozdanie za 1924 r. wskazuje, iż nadal sprawował on swoją funkcję.

Należy w tym miejscu nadmienić, iż w Zarządzie Grodzieckiego Towarzystwa pracował także jego syn – Stanisław Marian Skarbiński junior, który w latach 1912 – 1917 pracował na grodzieckiej cementowni jako dyrektor, a od 1914 r. był członkiem wspomnianego Zarządu grodzieckiego przedsiębiorstwa.

Zarówno syn jak i ojciec zaangażowani byli także w działalność Polskiej Spółki Akcyjnej Lignoza, która zajmowała się sprzedażą materiałów wybuchowych i części do nich dla zakładów przemysłowych.

Stanisław Marian Skarbiński senior zmarł w 1925 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W pogrzebie, prócz bliskich, wzięli udział m.in. nauczyciele i uczniowie będzińskiej szkoły handlowej. Na trumnie złożyli wieniec. Rada Pedagogiczna szkoły w tym samym roku uchwaliła umieszczenie w placówce portretu zmarłego.

W sprawozdaniu Grodzieckiego Towarzystwa za rok 1927 pojawia się informacja o śmierci Stanisława Skarbińskiego wraz z krótką notką o nim, w której czytamy: „Ś. p. Skarbiński kierował naszem Towarzystwem (…). Obdarzony bystrym umysłem, wielką siłą woli i nadzwyczajnym taktem, Zmarły potrafił strzedz znakomicie powierzone Mu interesy nawet w najcięższych chwilach, jakie niejednokrotnie miały miejsce podczas Jego długoletniej pracy. Jako człowiek był dla nas blizkim przyjacielem. Dla pracowników i robotników, pomimo zewnętrznej surowości, był zawsze prawdziwym opiekunem i sprawiedliwym przełożonym”. W roku 1932 władze Krakowa ustanowiły go patronem jednej z ulic, nieopodal Akademii Górniczej.

Stanisław Skarbiński był osobą charyzmatyczną, przedsiębiorczą, konsekwentnie dążącą do celu, pomimo licznych przeciwności. Swoją ciężką pracą zyskał sobie szacunek i zaufanie nie tylko przedstawicieli branży przemysłowej, ale także szeregowych robotników. Wraz z Janem i Stanisławem Ciechanowskimi, stał się przykładem polskiego przemysłowca, który w środowisku zdominowanym przez kapitały francuski i niemiecki, zdołał odnieść błyskotliwy sukces i potrafił jego profitami podzielić się z innymi.

 Portret Stanisława Skarbińskiego znajdujący się w zbiorach I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika  Będzinie (Fot. Dariusz Majchrzak)

Fragment odpisu metryki chrztu Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Fragmenty świadectwa maturalnego Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Skala ocen na maturze Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

  Izabella z Żychlińskich i Stanisław Skarbińscy z córką Jadwigą i synem Stanisławem. Obok Izabelli siedzą (od lewej) bracia męża: Eugeniusz, Jakub Marian i Władysław. Zdjęcie wykonane ok. 1890 r.

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

 Kwit Rady Okręgowej Władz Obywatelskich o nominale 10 kopiejek z podpisem Stanisława Skarbińskiego

(Zbiory dr inż. Doroty Starościak)

Akcja Grodzieckiego Towarzystwa z 1922 r. z podpisem Stanisława Skarbińskiego (Zbiory Filipa Wacha)

 Plakat reklamujący wystawę poświęconą Skarbińskim stworzony przez Annę Badowską (Zbiory autora)

Wystawa w gmachu Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie poświęcona Skarbińskim. 2013 r.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Symboliczne odsłonięcie w I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie tablicy poświęconej Stanisławowi Skarbińskiemu przez państwa Dorotę i Jacka Starościaków. 2014 r.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Tablica pamiątkowa poświęcona Stanisławowi Skarbińskiemu. Znajduje się w I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Będzinie

(Fot. Dariusz Majchrzak)

 Tablica z nazwą Placu im. Skarbińskich w Będzinie – Grodźcu (Fot. Dariusz Majchrzak)

Grób Skarbińskich na warszawskich Powązkach

(Fot. dr inż. Dorota Starościak)

 Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Akta Gminy Grodziec 1831 – 1939
• Parafia Rzymskokatolicka Grodziec 1663 – 1939
• Akta Miasta Będzina 1549 – 1945
• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939
• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Opracowania, czasopisma i in.:

1. Będzin 1358-2008, T. 3., praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
2. „Gazeta Urzędowa Powiatu Będzińskiego”, 1915, nr 23
3. Gospodarka nad Przemszą i Brynicą. Od pradziejów do początków XX wieku w świetle badań interdyscyplinarnych, praca pod red. D. Rozmusa i S. Witkowskiego, Dąbrowa Górnicza – Olkusz – Sosnowiec 2009
4. Księga jubileuszowa pierwsza, wydana z okazji 90-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 1990
5. Księga jubileuszowa druga, wydana z okazji 100-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 2002
6. Księga jubileuszowa trzecia, wydana z okazji 115-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie, Będzin 2017
7. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
8. Materiały ze zbiorów I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Będzinie
9. Materiały ze zbiorów dr inż. Doroty Starościak
10. Muzealny Rocznik Pożarniczy, T. 6, Warszawa – Łódź, 1996
11. „Przegląd Górniczo – Hutniczy”, 1925, nr 14
12. Pustuła Z., Stanisław Skarbiński (1856 – 1925), [w:] Polski Słownik Biograficzny, Tom 38/1, Z. 156, Warszawa-Kraków 1997
13. Srzednicki C., Ciechanowski Jan, [w:] Słownik Biograficzny Techników Polskich, Z. 2, Warszawa 1992
14. Starościak D., Inżynierowie z rodziny Skarbińskich, „Kwartalnik historii, nauki i techniki”, 2012, nr 2
15. Starościak D., „W dziełach swoich…”. Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
16. Stelmach M., Sto lat polskiego cementownictwa, „Cement, wapno, gips”, 1957, nr 10
17. Trudne lata Akademii Górniczej, praca zbiorowa, Kraków 1989
18. Wierzbicki A., Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001
19. Wojkowice wczoraj i dziś. Szkice monograficzne wydane z okazji XXXV-lecia istnienia miasta 1962 – 1997, praca pod red. J. Przemszy – Zielińskiego, Wojkowice 1997

Źródło: klubzagłebiowski.pl