W roku 2018 mija 116 lat od momentu, kiedy w pewnej będzińskiej szkole zabrzmiał pierwszy dzwonek na lekcje. Mowa tu oczywiście o obecnym I Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika.

Pomysł stworzenia w Będzinie nowej placówki szkolnej pojawił się w roku 1900. Wówczas Zgromadzenie Kupców w Będzinie zdecydowało się na podjęcie starań aby powołać do życia Siedmioklasową Szkołę Handlową.

Podstawę prawną do takiego kroku stanowiła „Ustawa o szkołach handlowych” z roku 1896 autorstwa ministra finansów – Siergieja Juliewicza Witte. Dwa lata wcześniej Rada Państwa w Cesarstwie Rosyjskim podjęła decyzję o przekazaniu działających już szkół handlowych pod nadzór Ministerstwa Finansów. Jednocześnie nakazała rozpoczęcie prac nad nową ustawą szkolną. 27 kwietnia 1896 r. car zatwierdził ustawę o szkołach handlowych. Jej zapisy, w przeciwieństwie do reguł obowiązujących szkoły realne, były liberalne. A co za tym idzie szły z duchem czasu, tj. uwzględniały ówczesne realia panujące w kraju. Wspomniana ustawa zakładała „jedynie ramowy program nauczania dla poszczególnych kategorii szkół. Każda szkoła miała mieć własny statut, określający jej kierunek i program w zależności od miejscowych warunków. (…) Szkoły handlowe mogły być utrzymywane przez ziemstwa, władze miejskie, stowarzyszenia i osoby prywatne. Ustawa dzieliła je na następujące kategorie: a) klasy kupieckie, b) szkoły kupieckie, c) szkoły handlowe i d) kursy wiedzy handlowej. (…) Szkoły handlowe należały do średnich zakładów naukowych. Dzieliły się na dwa rodzaje: na szkoły siedmioklasowe i trzyklasowe. Do klasy pierwszej szkół siedmioklasowych mogli wstępować kandydaci w wieku od 10 lat, posiadający wiadomości wymagane przy wstępowaniu do pierwszej klasy szkół realnych. Do szkoły handlowej trzyklasowej przyjmowano tych, którzy wykazali się znajomością materiału nauczania w pierwszych czterech klasach szkół realnych. Dla szkół siedmioklasowych ustawa przewidywała następujące przedmioty: religia, język i literatura rosyjska, dwa języki nowożytne, historia, geografia, matematyka, biologia, fizyka, arytmetyka handlowa, buchalteria teoretyczna i praktyczna, korespondencja handlowa w języku rosyjskim i językach obcych, ekonomia polityczna, wiadomości z prawa handlowego i przemysłowego, chemia, towaroznawstwo, technologia, geografia handlowa, kaligrafia, rysunki i gimnastyka. Szkoły trzyklasowe miały realizować program trzech starszych klas szkół siedmioklasowych. Absolwenci średnich szkół handlowych mieli mieć te same prawa, jakie przysługiwały absolwentom ówczesnych szkół realnych; mogli więc ubiegać się o przyjęcie do wyższych szkół specjalnych, zwłaszcza do politechnik”.

W roku 1900 będzińskie Zgromadzenie Kupców wystąpiło do władz miasta prośbą o zgodę na realizację swojego przedsięwzięcia, zaznaczając, iż szkoła będzie czerpać dochód na utrzymanie ze składek przedsiębiorców z terenu powiatu będzińskiego. Ich wysokość miała być uzależniona od „rodzaju prowadzonej działalności” i wynosić od 5 do 35 rubli. W 1910 r. z opłat zostali wyłączeni sosnowieccy kupcy i przemysłowcy, a to z powodu powstania w Sosnowcu szkoły, która także wymagała stałego źródła utrzymania. Magistrat Będzina, po zapoznaniu się z pismem Zgromadzenia Kupców, pozytywnie odniósł się do wniosku dotyczącego założenia na terenie miasta szkoły średniej.    

W drugiej połowie 1901 r. Ministerstwo Finansów powiadomiło władze guberni piotrkowskiej (w granicach której znajdował się ówczesny powiat będziński), iż minister Siergiej Witte zatwierdził statut będzińskiej palcówki szkolnej. Jednocześnie ministerstwo zgodziło się na „ustanowienie specjalnych dodatków do świadectw handlowych i przemysłowych” na rzecz nowej szkoły. W tym samym roku została powołana (a następnie zatwierdzona przez ministra finansów) Rada Opiekuńcza będzińskiej szkoły handlowej sprawowała pieczę m.in. nad kwestiami finansowymi oraz kadrowymi, a także sprawami wyposażenia szkoły i jej remontami. Jej pierwszym przewodniczącym, w 1901 r., został ówczesny starszy Zgromadzenia Kupców w Będzinie – Jan Szperling. Posadę dyrektora szkoły otrzymał Sergiusz Braiłowski. Funkcję tę pełnił w latach 1901 – 1904.

W roku 1902 odbyły się pierwsze lekcje w Siedmioklasowej Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców w Będzinie. Przed 1933 r., zajęcia miały miejsce w budynku należącym do Dawida Żmigroda, przy ulicy Sławkowskiej 37 (ob. Kołłątaja). Takie zjawisko, jak prowadzenie szkoły w wynajętych pomieszczeniach prywatnego budynku, nie było wówczas czymś niecodziennym. Budowa własnej siedziby niejednokrotnie przewyższała możliwości finansowe założycieli lokalnych szkół. Dlatego korzystali oni z usług właścicieli budynków, uiszczając im wynegocjowany wcześniej czynsz. Przykładem może być tu Jadwiga Krzymowska, która w roku 1899 założyła w Będzinie, przy ul. Sławkowskiej, prywatną szkołę żeńską wraz z pensjonatem.

Wybór lokalizacji będzińskiej Szkoły Handlowej był nieprzypadkowy. Ulica Sławkowska znajdowała się w centrum miasta i była w okresie zaborów jedną z nielicznych wybrukowanych. Przed 1914 r. powstały tu m.in. wypożyczalnie książek, księgarnie oraz drukarnia. A wszystko to pośród, pięknych, secesyjnych kamienic.   

W 1933 r. szkoła została przeniesiona do nowej siedziby, znajdującej się przy ul. Poprzecznej. Dzisiaj jest to ulica Kopernika. Jej nazwa idealnie pasuje do patrona szkoły, którym od roku szkolnego 1934/35 jest właśnie Mikołaj Kopernik. Jego wybór w latach 30. XX w. Rada Opiekuńcza, w piśmie do Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, argumentowała tym, iż „w nowym gmachu (…) zostało urządzone i jest czynne obserwatorium astronomiczne, zaopatrzone w lunetę astronomiczną firmy X.C. Zeiss objekt 80 mm., teodolit dla ćwiczeń pomiarowych i globus niebieski”. W tym czasie placówka nosiła nazwę: Prywatne Gimnazjum Koedukacyjne. Obecna nazwa funkcjonuje od roku 1957.   

W sąsiedztwie szkoły znajdowały się koszary wojskowe, zbudowane na przełomie XIX i XX w. Początkowo, do 1914 r., stacjonował tam 14. Doński Pułk Kozaków, a w okresie dwudziestolecia międzywojennego 11. Pułk Piechoty, a następnie 23. Pułk Artylerii Lekkiej, z którym szkoła współpracowała.  

Tak pokrótce wyglądały początki będzińskiego „Kopernika”. Szkoła istnieje do dzisiaj i jako jedna z najlepszych w województwie śląskim, podobnie jak w poprzednich dziesięcioleciach, gromadzi w swoim gmachu nie tylko wykwalifikowaną kadrę pedagogiczną, ale przede wszystkim uczniów. Młodych ludzi o niebanalnych osobowościach, z otwartymi umysłami, wiarą w siebie i ambicją pokonania niełatwej drogi do realizacji własnych pasji i marzeń.

Niniejszy artykuł dedykuję zmarłemu w 2017 roku Marianowi Machowskiemu. Świetnemu pedagogowi i wspaniałemu człowiekowi, który przez wiele lat będąc nauczycielem w I. L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie zyskał sobie szacunek i sympatię zarówno pracowników szkoły jak również kolejnych pokoleń jej absolwentów.

Siedziba Siedmioklasowej Szkoły Handlowej w Będzinie. 1903 rok.

(Pocztówka ze zbiorów Jarosława Pawlika)

 Siedziba będzińskiej Szkoły Handlowej przy ul. Sławkowskiej

(Pocztówka ze zbiorów Jarosława Pawlika)

 Kadra pedagogiczna będzińskiej szkoły w roku 1913. Na zdjęciu znajdują się następujący nauczyciele: Łazowski, Srokowski, Szmielow, Woyda, Wierzbowski, Zazulewicz, Zillinger, Kaczyński (stoją); ks. Banasiński, Warchoł, Winer, Kwiatkowski, Szykowski, Orłowski (siedzą); Rzadkowski, Fazanowicz (na dywanie)

(Zdjęcie ze zbiorów I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

Tableau będzińskiej Szkoły Handlowej wykonane przez sosnowiecki zakład fotograficzny braci Altman. 1917 rok.

(Zbiory I. L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie. Fot. Dariusz Majchrzak)

 Nowy gmach będzińskiego „Kopernika”. Lata 30. XX w.

(Zdjęcie ze zbiorów I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Będzinie. Widok współczesny.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Na zdjęciu tytułowym grono pedagogiczne i pierwsi uczniowie szkoły w 1902 r.: prof. tańca Jarzyński, geografii i przyrody – Kowal, Prezes Rady Opiekuńczej – Szperling, dyr. Braiłowski, jęz. ros. – Nikołajew, jęz. polski – Buksiński, prof. Stanek, Jarząb, Stechman, de Ville. (Zdjęcie ze zbiorów I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

Dariusz Majchrzak 

Bibliografia (wybór):

1. Będzin 1358-2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos-Nadgórskiej, Będzin 2008
2. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
3. Księga jubileuszowa druga. Wydana z okazji 100-lecia I Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Będzinie, Będzin 2002
4. Miąso J., Szkolnictwo handlowe w Królestwie Polskim (1855-1914), [w:] Rozprawy z Dziejów Oświaty, 1965, nr 8
5. Spis szkół zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1927
6. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do roku 1918), praca pod red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004
7. Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie

Źródło: klubzaglebiowski.pl

W roku 1902 rozpoczęła działalność Siedmioklasowa Szkoła Handlowa Zgromadzenia Kupców w Będzinie. Pod koniec pierwszej wojny światowej nosiła nazwę Ośmioklasowej Wyższej Szkoły Realnej, a od roku szkolnego 1923/24 Gimnazjum Męskiego Zgromadzenia Kupców. Kierowanie placówką od początku należało do Rady Opiekuńczej, która sprawowała pieczę nad finansami oraz majątkiem szkoły, jej stanem technicznym, wyposażeniem, kadrami oraz zajmowała się bieżącymi sprawami związanymi z jej funkcjonowaniem. Dzisiaj to I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Będzinie. Jednym z najwybitniejszych dyrektorów w historii tej szkoły był Adam Błażejewicz. Za jego czasów szkoła przeszła metamorfozę, dzięki której wiodła prym w regionie, a uczęszczanie do niej nobilitowało.

Adam Błażejewicz urodził się w 1875 r. (na jego nagrobku widnieje błędna data, tj. 1874) w Jarosławiu nad Wołgą. Jego rodzice – Oktawian Błażejewicz i Bronisława Juchniewicz byli politycznymi zesłańcami. Adam nie miał okazji poznać dobrze swojego ojca, a to dlatego, iż ten zmarł jeszcze kiedy bohater artykułu był małym chłopcem. W carskiej Rosji wychowywał się razem z trójką braci oraz siostrą.

Tam też (tj. w miejscu swojego urodzenia) ukończył w 1894 r. szkołę średnią, a w roku 1898 studia na wydziale fizyczno – matematycznym w Moskwie.

Kolejnym, ważnym etapem w jego życiu było zawarcie związku małżeńskiego. Jego wybranką okazała się Lucyna Zielińska, której rodzice, podobnie jak świeżo upieczonego męża, byli zesłańcami. Państwo młodzi doczekali się dwóch córek: Ireny i Janiny.

W 1900 r. Błażejewicz otrzymał posadę nauczyciela korpusu kadetów. Siedemnaście lat później został dyrektorem państwowej szkoły realnej. W latach 1918 – 1923 pracował jako profesor fizyki na wydziale lekarskim. Niestety z powodu luk w materiale źródłowym nie wiadomo na jakim uniwersytecie pełnił wyżej wymienioną funkcję. Nie mamy także informacji jak jego sytuacja przedstawiała się w czasie pierwszej wojny światowej oraz po przejęciu władzy przez bolszewików.

We wspomnianym 1923 r. Błażejewicz przyjechał do Polski i tu się osiedlił. Wybór padł na Zagłębie Dąbrowskie. Jego nowym miejscem pracy zostało będzińskie Gimnazjum Męskie Zgromadzenia Kupców. Uzyskał posadę dyrektora placówki. Jak pokazała przyszłość był jednym z najdłużej pełniących tę funkcję. Przed nim, długim stażem jako dyrektor będzińskiej szkoły mógł pochwalić się jedynie Antoni Sujkowski (1867 – 1941) – naukowiec, pedagog oraz polityk. Pracował w niej w latach 1906 (lub 1907) – 1916. Wysoko ustawił poprzeczkę swoim następcom na stanowisku dyrektora szkoły. To właśnie on zainicjował w będzińskim „Koperniku” dyskusję na temat kształcenia i wychowania młodzieży, a także starał się zliberalizować niektóre reguły obowiązujące podczas prowadzenia lekcji. Zainteresowanym polecam jego biogram opublikowany w Internetowym Polskim Słowniku Biograficznym.

Dzięki staraniom Błażejewicza oraz Rady Opiekuńczej szkoły, w 1929 r. udało się doprowadzić do rozpoczęcia budowy w Będzinie nowego budynku Gimnazjum Męskiego. Zakończenie przedsięwzięcia miało miejsce w roku 1933. Wówczas ze starej siedziby szkoły, została przeniesiona tablica (z 1927 r.) upamiętniająca nauczycieli i uczniów, poległych podczas pierwszej wojny światowej oraz w wojnie polsko–bolszewickiej. Za czasów Błażejewicza szkoła zyskała patrona. Począwszy od roku szkolnego 1934/35 był nim Mikołaj Kopernik.

Co ciekawe, szkoła sąsiadowała z koszarami wojskowymi, wybudowanymi na przełomie XIX i XX w. Przed 1914 r. stacjonował tam 14. Doński Pułk Kozaków. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości początkowo przebywał tam stworzony w Zagłębiu, 11. Pułk Piechoty, a następnie, aż do wybuchu drugiej wojny światowej, 23. Pułk Artylerii Lekkiej.

Błażejewicz był dyrektorem, który dbał nie tylko o rozwój szkoły, ale także o przestrzeganie obowiązujących w niej reguł oraz odpowiedniej dyscypliny. Przykładem na to było wprowadzenie obowiązku noszenia przez uczniów stroju szkolnego. Za niedostosowanie się do tej zasady groziła delikwentowi kara w postaci np. nagany lub obniżenia oceny z zachowania. W protokole Rady Opiekuńczej szkoły z 17 października 1923 r. czytamy: ,,(…) W sprawie uniformowych czapek, konferencja wychowawców zatwierdziła granatową rogatywkę z szafirowymi wypustkami. Pan Dyrektor, przedstawiając zebranym wzór czapki komunikuje, że ceny, według czapnika, zależne są od materiału. Większość kolegów domaga się wydajniejszych rogów u czapki. Przyjęto to, jak również życzenie, aby wstążka szafirowa miała szerokość 1,5 centymetr, aby kant szafirowy na krzyż pozostawić oraz aby daszek był zaokrąglony (…).”

Błażejewicz dbał nie tylko o wysoki poziom nauczania w swojej placówce, korzystając z rozwiązań podpatrzonych w najlepszych, polskich szkołach, ale także kładł nacisk na wychowanie młodzieży. Korzystając z sąsiedztwa jednostki wojskowej, nawiązał współpracę z przywołanym tu już 23. Pułkiem Artylerii Lekkiej. Jej efektem było umożliwienie uczniom uczestniczenia w zajęciach z przysposobienia wojskowego w hufcach konnym i artyleryjskim. Wykładowcami byli zawodowi oficerowie, a młodzież pod okiem wojskowych odbywała odpowiednio przygotowany dla nich cykl treningów. Będzińska szkoła na terenie boiska posiadała strzelnicę, z której korzystano podczas wspomnianych zajęć.

Dyrektor nie zapominał także o integracji młodzieży szkolnej. Dlatego też uczniowie mieli okazję wyjeżdżać na wspólne wakacje oraz zimowiska. Co istotne, uboga młodzież pobierająca nauki w będzińskiej szkole, mogła liczyć na sfinansowanie takich wyjazdów przez Radę Opiekuńczą.

Jak czytamy w materiałach I. L. O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie „Szkoła pod kierunkiem Adama Błażejewicza, współpracowała z wieloma organizacjami, jak i również prowadziła różnorodne koła zainteresowań, wspierające zainteresowania uczniów. Bardzo aktywnie działało m. in. harcerstwo, Sodalicja Mariańska im. Św. S. Kostki, LOPP, kółko przyrodnicze, Koło Przyjaciół Dobrej Książki, a także Koło Czerwonego Krzyża, którego działalność polegała głównie na opiece nad ubogimi dziećmi ze szkoły powszechnej w Gzichowie np. poprzez organizowane koncerty charytatywne na ich rzecz. Dzięki staraniom Rady Pedagogicznej i Dyrekcji, Gimnazjum współpracowało także z zagranicą. Przedstawiciele szkoły reprezentowali Polskę na konferencjach z udziałem takich krajów jak Francja, Jugosławia i wiele innych. Omawiano na nich na przykład kwestię szkolnictwa koedukacyjnego – tematu ważnego dla szkoły z powodu rozpoczęcia przyjmowania do nauki także dziewcząt od roku 1933. Poznano dzięki temu istniejące w Europie rozwiązania i wprowadzono je w naszym kraju, właśnie w Prywatnym Gimnazjum Koedukacyjnym im. Mikołaja Kopernika w Będzinie”.

Błażejewicz angażował się także w lokalną politykę, co świadczy o jego nie tylko pedagogicznych ambicjach. W latach 20. i 30. XX w. zasiadał w radzie miejskiej Będzina. Początkowo, w 1925 r., z rekomendacji Zjednoczenia Polskiego, potem, w 1928 r., Polskiego Bloku Wyborczego, a następnie, w 1934 r., sanacji. Pełnił także funkcję sekretarza miejskiego koła BBWR.

Dyrektor „Kopernika” wspierał także lokalne inicjatywy, mające na celu rozwój miasta. Jedną z nich było członkostwo, a w latach 1930 – 1939 prezesura, w Towarzystwie Opieki nad Górą Zamkową. Organizacja ta zamierzała doprowadzić do całkowitej restauracji zamku i powołania tam muzeum.

Podczas drugiej wojny światowej Błażejewicz został aresztowany i umieszczony w mysłowickim więzieniu. Dzięki staraniom krewnych, został zwolniony. Po odzyskaniu wolności zamieszkał u swojej córki – Ireny Tabakowskiej. W roku 1941 rozpoczął pracę w Krakowie jako księgowy. Do Będzina powrócił po jego wyzwoleniu, w 1945 r. Jednocześnie odzyskał swoje dawne stanowisko. Zmarł w tym samym roku, w wieku 70 lat. Został pochowany na będzińskim cmentarzu na Górze Zamkowej. Jego grób kilka lat temu został odrestaurowany dzięki staraniom Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół I Liceum Ogólnokształcącego ze środków zgromadzonych podczas kwest organizowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Będzina.

Pomimo znaczących luk w życiorysie i kilku ważnych znaków zapytania, Adam Błażejewicz bezsprzecznie jest postacią, która w pozytywny sposób zapisała się na kartach będzińskiego „Kopernika”. Był osobą, która dzięki swojej charyzmie, inteligencji i doświadczeniu nie bała się wyzwań i świetnie radziła sobie kierowaniem tak ważną instytucją jaką była i jest szkoła. Swoją ciężką pracą zbudował własną pozycję, która stawiała go w roli pedagogicznego autorytetu oraz jednej z  najważniejszych osób w mieście w dwudziestoleciu międzywojennym.

Dziękuję nauczycielowi historii w I. L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie – Pani Grażynie Szewczyk za pomoc w powstaniu niniejszego artykułu oraz udostępnienie wykorzystanych w nim materiałów.

Adam Błażejewicz w drzwiach nowego budynku szkolnego

(Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

Miejskie koło BBWR. Adam Błażejewicz – 4. od prawej w pierwszym rzędzie.

(Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

 Szkolny Hufiec Artyleryjski

(Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

 Fragment „Kurjera Zachodniego” z 1927 r. poświęconego 25-leciu będzińskiej szkoły

(Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

 Kwestionariusz osobowy Adama Błażejewicza z 1945 r.

(Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

 Akt zgonu Adama Błażejewicza
(Źródło: Akta metrykalne parafii p.w. św. Trójcy w Będzinie. Fot. Dariusz Majchrzak)

Gmach będzińskiego „Kopernika”

(Fot. Dariusz Majchrzak)

 Tablica znajdująca się na terenie szkoły, poświęcona dyrektorowi Adamowi Błażejewiczowi

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Opis do zdjęcia: Adam Błażejewicz wraz z grupą uczniów na dachu szkoły. Druga połowa lat 30. XX w. (Zbiory I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie)

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

1. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
2. Księga Jubileuszowa druga, wydana z okazji 100-lecia I LO im. Mikołaja Kopernika w Będzinie. Wydana dzięki Stowarzyszeniu Absolwentów i Przyjaciół I Liceum Ogólnokształcącego, Będzin 2002
3. Materiały ze zbiorów I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie
4. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014 

   Źródło: klubzaglebiowski.pl

W roku 1900 powstało Będzińskie Zgromadzenie Kupców. Jego członkami byli zagłębiowscy przedsiębiorcy. Jak można przypuszczać, powołali do życia wspomniane Zgromadzenie, aby dzięki temu ich głos dotyczący spraw lokalnych był słyszalny i brany pod uwagę. Zależało im zapewne aby efektywniej oddziaływać na otaczającą rzeczywistość i mieć wpływ na jej kreowanie. Począwszy od lokalnego prawa, a skończywszy na inwestycjach związanych z różnorakiego rodzaju infrastrukturą.

Do Będzińskiego Zgromadzenia Kupców należały osoby nie tylko z terenu Będzina ale także z całego Zagłębia Dąbrowskiego. Wskazuje to na ponadlokalny charakter tej instytucji. Co ciekawe, byli to zarówno katolicy jak i Żydzi.

Skąd pomysł aby siedzibą organizacji był Będzin ? Była to stolica powiatu obejmującego wówczas obszar całego regionu oraz jego okolice. Dlatego też zapewne w tamtym momencie wybór padł właśnie na to miasto, a nie na sąsiedni Sosnowiec czy Dąbrowę Górniczą.

Zebrania organizacji odbywały się m.in. w sali magistratu Będzina. Na jej czele stanął początkowo Jan Szperling. Tym samym objął funkcję starszego Zgromadzenia Kupców. Niestety z powodu znacznych luk w materiale źródłowym nie sposób precyzyjnie i szczegółowo prześledzić listy wszystkich osób piastujących to stanowisko oraz działalność samego Zgromadzenia. Niewykluczone, że zmienią to kolejne kwerendy historyków zainteresowanych tą tematyką. Z zachowanych dokumentów wynika, iż przed pierwszą wojną światową funkcję starszego Zgromadzenia powierzono Stanisławowi Ciechanowskiemu. W roku 1916 wybrano Stanisława Skarbińskiego seniora, ale ten podziękowawszy, odmówił przyjęcia funkcji, argumentując swą decyzję złym stanem zdrowia.

Jednym z najważniejszych projektów kupieckiej organizacji była szkoła handlowa (obecne I L.O. im. Mikołaja Kopernika w Będzinie), którą Zgromadzenie finansowało, dbało o jej rozwój i sprawowało nad nią pieczę. Decyzję o założeniu szkoły organizacja podjęła pod koniec 1900 r., a już na początku roku 1901 władze carskie pozytywnie zaopiniowały statut 7-klasowej Szkoły Handlowej w mieście Będzinie. Pierwszym przewodniczącym Rady Opiekuńczej placówki szkolnej został wspomniany Jan Szperling. Zaś w latach 1906 – 1924 stanowisko to piastował, wymieniony w artykule, Stanisław Skarbiński senior.

Poniżej prezentuję Państwu listę członków Będzińskiego Zgromadzenia Kupców, z której skorzystano w okresie pierwszej wojny światowej, tj. w 1916 r. Zachowałem oryginalną pisownię, aczkolwiek pominąłem dopiski wykonane ołówkiem, które informowały, iż dana osoba zmarła lub wyjechała. Taki zabieg może sugerować, iż lista powstała jeszcze przed 1914 r. Za przykład może tu służyć osoba Ludwika Mauve, który zmarł w 1915 r. Prócz tego, dodałem także trzy osoby, które zostały dopisane do listy odręcznie.

Lista Członków Będzińskiego Zgromadzenia Kupieckiego

Appel Juljan – Zawiercie

Abramson Salomon Leib – Będzin

Berndt Henryk – Zawiercie

Birnbaum Józef – Strzemieszyce

Bystrzanowski Władysław – Sielce

Biedrzycki Edward – Dąbrowa

Brzostowski Jan – Saturn-Czeladź

Borman Jan Inżynier – Grodziec

Ciechanowski Stanisław – Grodziec

Cukierman Nuchim – Będzin

Erbe Ernst – Zawiercie

Frenkiel Ilja – Będzin

Filroze Arnold – Dąbrowa

Fiszel Bernard – Sosnowice

Fiszel Szlama Bendyt – Będzin

Grabiński Mieczysław – Dąbrowa

Gruziner Michel – Sosnowice

Garbiński Andrzej – Dąbrowa

Ginsberg Izydor – Zawiercie

Ginsberg Maksymiljan – Zawiercie

Ginsberg Ludwik – Zawiercie

Ginsberg Marcin – Zawiercie

Gerhardt Gustaw – Milowice

Gadomski Stanisław – Zagórze

Guttman Jakób – Będzin

Guttman Salomon – Będzin

Gadomski Felicjan – Dąbrowa (kop. Flora)

Horodko Bronisław – Dąbrowa

Henszel Leopold – Sosnowice

Hasfeld Leon – St. Poraj

Herziger Wolf – Będzin

Hamburger Adolf – Granica

Holenderski Stanisław – Zawiercie

Ingster Jakób – Łazy

Iliwicki Jakób – Granica

Jermułowicz Stanisław – Sosnowice

Jung Alfons – Sosnowice-Sielce

Koziełkow Aleksy – Sosnowice

Kolegorski Michał – Sosnowice

Kozłowski Józef – Dąbrowa

Lepecki Władysław – Będzin

Lifszyc Here – Sosnowice

Lesiewski Jan – Sosnowice

Morzycki Bolesław – Sielce

Markus Emanuel – Zawiercie

Misiórski Jan – Będzin

Misiórski Józef Benedykt – Będzin

Matej Adolf – Sosnowice

Mauve Ludwik – Sosnowice

Meitlis Maurycy – Sosnowice

Meitlis Szlama – Będzin

Meitlis Aron – Będzin

Meitlis Icek Hersz – Będzin

Markiewicz Piotr – Czeladź-Piaski

Nunberg Hendel – Będzin

Nordman Gustaw – Łagisza

Nachemia Israel – Będzin

Oberlender Karol Hugo – Myszków

Preis Oskar – Sosnowice

Podlewski Czesław – Czeladź-Saturn

Pregier Berek – Będzin

Rosenblum Dawid – Będzin

Rappoport Leon – Zawiercie

Reicher Stanisław – Sosnowice

Rosengarten Adolf Józef – Sosnowice

Rottner Szaja – Będzin

Rozencwajg Mordka – Dąbrowa

Skarbiński Stanisław – Grodziec

Sercarz Dawid – Będzin

Strasburger Juljan – Niemce

Sercarz Lazar – Będzin

Słuczewski Jankiel – Sosnowice

Strzeszewski Stanisław – Dąbrowa

Strzałkowski Józef – Sosnowice

Szperling Jan – Będzin

Schön Ernst – Środula

Szenberg Icek – Będzin

Szajn Chaim – Będzin

Szladowski Józef – Sosnowice

Siemontkowski Marceli – Sosnowice

Sztajer Moszek – Będzin

Till Szlama – Będzin

Treitel Dawid – Granica

Troppauer Abram – Będzin

Trenner Henryk – Będzin

Wulfson Ajzyk – Sosnowice

Wasiutyński Wiktor – Dąbrowa

Wujcicki Wacław – Ząbkowice

Wolf Konrad – Sosnowice

Wizbek Stanisław – Będzin

Zaleski Leonard – Będzin

Zmigrod Moszek Josek – Będzin

Zając Joachim Józef – Sosnowice

Żukowski Władysław – Dąbrowa

Na zdjęciu tytułowym powiat będziński w okresie zaborów. Źródło:
https://wikizaglebie.pl/images/9/99/Mapa_Powiatu_b%C4%99dzi%C5%84skiego_1867_-_1914.JPG

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór)

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

•  Akta Miasta Będzina 1549 – 1945

II. Źródła drukowane, prasa, opracowania i in.:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
2. „Dziennik Częstochowski”, 1906, nr 128
3. Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912, Sosnowice 1912
4. Miąso J., Szkolnictwo handlowe w Królestwie Polskim (1855-1914), [w:] „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 8, 1965
5. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014

Źródło: klubzaglebiowski.pl

 Pierwsze źródła historyczne dotyczące edukacji w obecnej dzielnicy Będzina – Grodźcu pochodzą z końca wieku XVI. W 1598 r. znajdował się tu dom nauczyciela, położony w pobliżu kościoła p.w. św. Katarzyny. Najprawdopodobniej funkcjonowała w nim szkoła parafialna.

Podczas zaborów rozpoczęła swoją działalność szkoła powszechna, nad którą pieczę sprawowała gromada wsi. Trudno dokładnie określić czas jej powstania. Istnienie placówki poświadczone zostało w 1838 r. W źródłach z lat 60. XIX w. mowa jest o drewnianym domu szkolnym krytym gontem. W latach 80. XIX w. wzniesiono murowany budynek szkolny (obecnie już nie istnieje) a drewniany, w którym mieściła się przez wiele lat placówka, sprzedano.

W 1838 r. do grodzieckiej szkoły uczęszczało 49 uczniów, w 1850 r. ich liczba zwiększyła się o 10 osób, a w 1860 r. było ich już 110. W księgach metrykalnych grodzieckiej parafii, w aktach z pierwszej połowy XIX w., pojawia się kilkukrotnie osoba Antoniego Domańskiego, zamieszkałego w Grodźcu nauczyciela. Co ciekawe miał on pełnić nie tylko funkcję pedagoga, ale także organisty i kościelnego.

A tak oto w swoich wspomnieniach mjr Bolesław Zagórny (urodzony w 1898 r. w Grodźcu) opisuje funkcjonowanie grodzieckiej szkoły w roku 1905: „W listopadzie ukończyłem 7 lat i poszedłem do czteroklasowej szkoły powszechnej w Grodźcu. Szkoła mieściła się w budynku murowanym, posiadała dwie duże sale, kanalizację i mieszkanie kierownika szkoły. W szkole uczyłem się: 5 dni lekcje prowadzono w języku rosyjskim, a w 1 dzień w języku polskim. Rozpoczęcie lekcji rozpoczynało się modlitwą za cara Mikołaja II. Śpiewaliśmy: „Boże cara hrani” w języku rosyjskim. Dzieci nie wszystkie rozumiały treść modlitwy, ale musiały śpiewać jak umiały. Nauczyciel złościł się na nas, że źle śpiewamy. (…) Język polski znaliśmy słabo, bo było mało lekcji w szkole, a rodzice moi poprawnie po polsku nie mówili. Mówili gwarą śląską i to utrudniało dzieciom mówić poprawnie po polsku”.

W 1915 r. podjęto decyzję aby szkoła przeszła pod opiekę gminy, która tym samym przejęła obowiązek utrzymania placówki oraz jej pracowników. W przypadku tych ostatnich dbano o nich zarówno za życia, zapewniając im m.in. wynagrodzenie oraz lokum jak i też po śmierci, finansując ich pogrzeb. W 1925 r. gmina z funduszy na szkolnictwo wyasygnowała 500 zł na pokrycie kosztów pogrzebu dyrektora szkoły gminnej Jana Soplińskiego. Z czasem gmina rozpoczęła współpracę z dozorem szkolnym, do którego wybierała swoich przedstawicieli.

W okresie kiedy fabryka cementu portlandzkiego i kopalnia węgla kamiennego „Grodziec I” należały do Stanisława Ciechanowskiego (ówczesnego właściciela dóbr Grodziec), funkcjonowała przy nich szkoła jednoklasowa. Na dwa lata przed wybuchem pierwszej wojny światowej uczęszczało do niej 60 dzieci. Niestety z powodu luk w materiale źródłowym trudno powiedzieć o niej coś więcej.

W latach 1908 – 1909 Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych (powstałe w 1899 r.) wybudowało dwuklasową szkołę dla dzieci swoich pracowników. Jej wykonawcą była firma budowlana Stanisława Chamskiego z Będzina. Kwestią ogrzewania i kanalizacji w budynku zajęła się firma „Drzewiecki i Jeziorański. Fabryka przyrządów ogrzewania centralnego i biuro konstrukcyjno – techniczne”. Prace zakończono w 1910 r. W roku 1912, w gmachu tym uczyło się 289 dzieci. Rok później budynek szkolny powiększono o kolejne piętro. Zostało ono wykonane przez inżyniera Z. W. Kamieńskiego z Sosnowca. Po tej przebudowie budynek składał się z dwunastu sal wykładowych i trzech „kancelarii” dla nauczycieli.

Do naszych czasów zachowały się nazwiska nauczycieli zatrudnionych tutaj w 1917 r. Byli nimi: Mikołaj Sienkiewicz, Antoni Chlebowski, Jakub Tomasik, Maria Długołęcka, Janina Solnicka, Czesława Czajkowska, Zofia Sienkiewiczówna, Amelia Lewandowska, Helena Baziewiczówna, ks. Lucjan Tomasik, ks. Henryk Bogacki, Zofia Karszowa, Kazimierz Pyrzyk, Piotr Pisuła.

W roku 1925 uczyło się tu 673 dzieci. Zatrudnionych, oprócz kierownika, było 6 nauczycieli, 7 nauczycielek oraz 2 księży prefektów. Z dokumentu z tego samego roku wynika, iż była to wówczas placówka prywatna, koedukacyjna „z prawami publiczności”, na poziomie 7-klasowej szkoły powszechnej. Oprócz realizowanego programu szkolnego, począwszy od klasy czwartej zarówno chłopcy jak i dziewczęta mający odpowiednie predyspozycje, uczęszczali dwa razy w tygodniu na zajęcia ze śpiewu chóralnego. Dziewczęta od klasy trzeciej uczyły się dodatkowo dwa razy w tygodniu szycia, cerowania oraz łatania. Chłopcy od tej samej klasy, w tym samym wymiarze czasowym uczyli się slojdu, a w kolejnych latach introligatorstwa.

W 1934 r. grodziecka filia Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej uzyskała materiał niezbędny do budowy modeli lotniczych, a następnie urządziła w szkole miejsce spotkań dla osób zainteresowanych modelarstwem. Była to dziedzina, która stanowiła pierwszy etap na drodze do rozpoczęcia kariery pilota. Instruktorem modelarskim we wspomnianej placówce został wówczas nauczyciel Franciszek Fickowski (1890 – 1942).

Pod koniec września 1919 r. ówczesny wójt gminy Grodziec – Stanisław Morak skierował pismo do starostwa będzińskiego, w którym informował władze powiatu, iż szkoła Grodzieckiego Towarzystwa i szkoła gminna zajęte są przez uchodźców ze Śląska. Zaznaczył także, iż placówki te powinny być „opróżnione jak najprędzej, jako niezbędne dla szkolnictwa”. Uchodźcy ci (oraz ich rodziny) byli najprawdopodobniej osobami, które brały udział w pierwszym powstaniu śląskim. W czasie powstań śląskich strona polska nieoficjalnie wspierała powstańców, organizując dla nich m.in. na terenie Zagłębia Dąbrowskiego opiekę medyczną i zaopatrzenie oraz miejsca gdzie mogli schronić się przed niemieckimi represjami. Ślązaków wspierali także sami mieszkańcy Zagłębia, którzy nierzadko brali udział w walkach o przyłączenie Górnego Śląska do Polski.

W roku 1925 gmina zdecydowała się przejąć szkołę od Grodzieckiego Towarzystwa. Budynek szkolny gmina miała otrzymać w bezpłatną dzierżawę na rok szkolny 1925/26. Przez kolejnych sześć lat Grodzieckie Towarzystwo miało pobierać roczny czynsz za dzierżawę w wysokości 300 zł. Przez cały ten okres przedsiębiorstwo miało zaopatrywać bezpłatnie szkołę w światło i opał. Pomoce naukowe i „utensylia szkolne” zobowiązało się sprzedać gminie za sumę 100 zł. We wspomnianym okresie Grodzieckie Towarzystwo miało zagwarantować dyrektorowi placówki oraz dwunastu nauczycielom mieszkania, a także wykonanie niezbędnych remontów budynku szkolnego. W 1930 r. ówczesny grodziecki wójt – Stanisław Kempa zaproponował Grodzieckiemu Towarzystwu kupno dzierżawionego budynku lub prolongatę dzierżawy. W przypadku drugiej z opcji mowa była o przedłużeniu umowy na okres lat piętnastu. Przedsiębiorstwo zdecydowało się ostatecznie na kontynuowanie dzierżawy jednakże ustalono, iż będzie ona bezterminowa, z dwuletnim okresem wypowiedzenia oraz czynszem, który w skali roku miał wynosić 8 tys. zł. Kwestię remontu zewnętrznej części budynku wzięło na siebie Grodzieckie Towarzystwo, zaś remont wewnątrz placówki szkoły pozostał w gestii gminy.

Szkoła przetrwała do naszych czasów. Znajduje się przy ul. Konopnickiej i nadal spełnia swoją funkcję.  Nosi numer 6, który otrzymała po przyłączeniu Grodźca do Będzina w 1975 r. Wcześniej była to szkoła numer 2. Po wojnie zyskała patrona w osobie Marii Konopnickiej.

Na początku lat 20. XX w. postanowiono wybudować w Grodźcu szkołę średnią, przeznaczając na ten cel sto milionów marek. Jednakże do realizacji tego projektu nie doszło. Trudno jednoznacznie powiedzieć co było przyczyną rezygnacji z tego pomysłu.

W roku 1923 pojawił się pomysł wybudowania tutaj nowej szkoły. Jego realizacja nastąpiła jednak dopiero w drugiej połowie lat 30. Powodem tego były m.in. zakończone w 1931 r. fiaskiem negocjacje między gminą a grodzieckim proboszczem w kwestii zamiany placu pod budowę nowej placówki szkolnej. Wówczas też postanowiono rozwiązać Komitet Budowy Szkoły w Grodźcu.

Mowa tu o szkole nr 3, która swoją działalność rozpoczęła dopiero w 1938 r. Był to dwupiętrowy budynek z 12 salami lekcyjnymi oraz 4 pokojami kancelaryjnymi. Za swojego patrona szkoła wybrała marszałka Józefa Piłsudskiego.

Wybór patrona wymagał wielomiesięcznej batalii biurokracyjnej z urzędnikami, od których decyzji zależało czy grodziecka szkoła spełnia wszystkie wymagania aby uzyskać zgodę na tak godnego patrona. Pod koniec sierpnia 1938 r. sosnowiecki Inspektorat Szkolny uznał, iż wystąpienie o patronat marszałka jest „przedwczesne i może to nastąpić wówczas, kiedy szkoła uzyska odpowiedni poziom wychowawczy i naukowy”. Co ciekawe, za tym aby Piłsudski został patronem (z tą inicjatywą wyszły władze grodzieckiej gminy w czerwcu 1938 r.) optował Komitet Wojewódzki Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Kielcach, który w czerwcu 1938 r. zwrócił się w tej sprawie do swojej warszawskiej centrali  z pozytywną opinią. Jednocześnie, z ówczesnych dokumentów wynika, iż aby marszałek mógł zostać patronem nowej placówki szkolnej, ta przede wszystkim, oprócz decyzji urzędników, musiała być w pełni ukończona i gotowa do wypełniania swojej funkcji.

Kierownikiem grodzieckiej szkoły był wówczas Andrzej Folwarski. Dzięki jego determinacji, pomocy rodziców oraz mieszkańców Grodźca, udało się zdobyć dla placówki niezbędne wyposażenie. Po wojnie szkoła nosiła imię Juliana Marchlewskiego. Pod koniec XX w. została gruntownie przebudowana. W 1999 r. powstało tu gimnazjum nr 5. Obecnie jest to Zespół Szkół nr 3 im. Kornela Makuszyńskiego.

Podsumowując, pod koniec lat 30., zanim wybuchła druga wojna światowa, grodziecka gmina miała pod swoją opieką trzy szkoły powszechne: szkołę nr 1, placówkę przejętą od Grodzieckiego Towarzystwa (nr 2) i szkołę (nr 3) wybudowaną na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej.

Kwestią do zbadania pozostaje decyzja młodych grodźczan o kontynuacji nauki (lub jej zaprzestaniu) po ukończeniu szkoły powszechnej (w okresie zaborów i dwudziestoleciu międzywojennym). Z pobieżnej analizy wynika, iż ówczesną, grodziecką młodzież można zasadniczo podzielić na trzy grupy: wybierających dalszą edukację na miejscu (tj. w Zagłębiu Dąbrowskim), podejmujących pracę bądź decydujących się na karierę w wojsku. Jedną ze szkół gdzie młodzież z Grodźca kontynuowała kształcenie była 7 – klasowa Szkoły Handlowa Zgromadzenia Kupców w Będzinie (obecne I L.O. im. M. Kopernika w Będzinie). Wśród uczniów pobierających tam naukę w okresie II RP dominowały dzieci górników i pracowników umysłowych Grodzieckiego Towarzystwa. Rzadziej uczniami będzińskiej placówki były dzieci włościan. Wynikało to najprawdopodobniej z sytuacji materialnej ich rodziców. Naukę w będzińskiej szkole pobierali m.in. synowie włościanina Stanisława Moraka – Władysław i Piotr.

Kontynuować edukacji w okresie zaborów nie udało się późniejszemu majorowi Bolesławowi Zagórnemu. Zaległości nadrobił dopiero w Wojsku Polskim. A oto fragment jego relacji: „W roku 1910 powstaje w Grodźcu kółko rolnicze. Członkiem zarządu tego kółka był i mój ojciec. Po ukończeniu szkoły podstawowej miałem możność dalej się kształcić, ponieważ prezes kółka rolniczego zwrócił się do mego ojca, by wysłał mnie do szkoły średniej bym poszedł na studia rolnicze i został agronomem. Prezes kółka powiedział ojcu, że 60% kosztów, wyżywienie i mieszkanie pokryje kółko rolnicze, zaś 40% kosztów ma pokryć mój ojciec, to wynosiłoby w rublach carskich 10 rubli miesięcznie. Niestety, ojciec mój odmówił prezesowi kółka rolniczego na płacenie co miesiąc 10 rubli za moje wykształcenie. Powiedział, że nie może krzywdzić pozostałych dzieci”.

W przytoczonym źródle historycznym znajdziemy też przykład stosunku grodzieckich włościan do nauki czytania i pisania w okresie zaborów: „Dziadek Zagórny miał uznanie wśród obywateli Grodźca, był wybierany przez parafian do zarządu kościoła. Dziadek nie umiał pisać i dlatego chciał, by jego synowie uczyli się czytać i pisać. W tym celu posłał synów na lekcje prywatne do pana Jeszke – starego nauczyciela, bo w tym czasie w Grodźcu nie było szkoły. Gdy dowiedział się o tym proboszcz parafii Grodziec, to pewnego razu na zebraniu zarządu kościoła zapytał dziadka Zagórnego: „Karol. co to, chcesz synów uczyć na pisarzy; lepiej naucz ich dobrze orać ziemię, by umieli gospodarzyć.” Pomimo niezadowolenia księdza, dziadek synów swoich posyłał na lekcje prywatne, by nauczyli się czytać i pisać po polsku. W tym czasie kiedy mój ojciec uczył się, nie było książek do nauki. Czytania po polsku nauczyciel uczył ojca na książce do nabożeństwa”.

Niestety niewiele wiadomo o edukacji szkolnej w Grodźcu w latach 1939 – 1945. Według dokumentu z roku 1946 wynika, iż podczas drugiej wojny światowej w szkole nr 2 na kolonii robotniczej ulokowano niemieckich wojskowych, a szkoła nr 1 stała się siedzibą urzędu gminy. Nieco inną wersję znajdujemy w monografii szkoły nr 3. Wojsko niemieckie miało zająć szkołę nr 3 w 1939 r. W 1941 r. zaczęły uczyć się tam dzieci reichs- i volksdeutschów. Powtórnie budynek szkoły nr 3 wojsko niemieckie zajęło w 1944 r. Młodzież aż do 19 stycznia 1945 roku uczyła się w budynku Kółka Rolniczego oraz w lokalach pozostałych po zlikwidowanych sklepach. Na kolonii w szkole nr 2 nie było niemieckiego wojska. Nauczycieli miał prawo zatrudniać lokalny burmistrz Ernst Dultz.

W roku szkolnym 1941/42 na polecenie władz niemieckich zmieniono numerację szkół. Szkoła nr 2 otrzymała numer 1, a szkoła nr 3 została szkołą nr 2. Po wojnie wszystko wróciło do poprzedniego stanu.

Według Archiwum Związku Nauczycielstwa Polskiego w tym czasie w gminie było ok. 1025 uczniów, których uczyło co najmniej 21 nauczycieli. Tajnym nauczaniem zajmowało się najprawdopodobniej 17 pedagogów, którzy rocznie kształcili w przybliżeniu 215 uczniów. Tajne nauczanie w Grodźcu prowadziły również osoby, które nie były z zawodu pedagogami.

Po wojnie w 1948 r. w Grodźcu funkcjonowały trzy szkoły powszechne, gimnazjum ogrodnicze oraz szkoła przemysłowa przy cementowni. W gminie pracowało 27 nauczycieli.

Nieistniejąca obecnie grodziecka szkoła powszechna nr 1. 1963 r.

(Zdjęcie ze zbiorów Hermańczyka. Repr Jerzy Sz. Wieczorek)

Szkoła przy ul. Konopnickiej wybudowana przez Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Stan obecny.

(Fot. Dariusz Majchrzak)

Na zdjęciu tytułowym budynek dawnej szkoły nr 2 znajdujący się przy ul. Konopnickiej, wybudowany przez Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Stan sprzed 1939 r. Fot. Bracia Altman. (Zbiory dr inż. Doroty Starościak) 

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):

I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Akta Gminy Grodziec 1831 – 1939
• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]
• Starostwo Powiatowe Będzińskie [1914] 1918 – 1939

2. Archiwum Parafii p.w. św. Katarzyny w Będzinie – Grodźcu

• Księgi metrykalne

II. Opracowania:

1. Będzin 1358 – 2008, T. 2, praca pod red. J. Sperki, Będzin 2008
2. Będzin 1358 – 2008, T. 3, praca pod red. A. Glimos – Nadgórskiej, Będzin 2008
3. Chlebowski C., Bez pokory, T. 1, Warszawa 1997
4. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
5. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014
6. Ufel – Wieczorek M., Monografia Szkoły Podstawowej nr 3 im. Kornela Makuszyńskiego w Będzinie – Grodźcu, Będzin – Grodziec 1998

Zagórny B., Chłopak spod Strzechy. Pamiętnik, oprac. D. Majchrzak, J. Wywiał, Będzin 2014

Źródło: klubzaglebiowski.pl